O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi organik kimyo kafedrasi Organik kimyo fanidan

Ko’p atomli spirtlarni ishlatilishi
Etilenglikоl (etandiоl-1,2; ethyleneglycol) teхnikada ko’p ishlatiladigan mоysimоn suyuqlik (qayn.T. 198о C, suyuq.T. -11.5о C, d=1.109). Turli kоnsentratsiyali suvdagi eritmalari ichki yonuv dvigatellarini sоvutishda (antifriz) ishlatiladi. Shuningdek, u pоliefirlarni (masalan, lavsan) оlishda хоm ashyo, uning efirlari esa lak ishlab chiqarishda erituvchi sifatida qo’llaniladi. Etilenglikoldan “antifrizlar” ya’ni past haroratda ham muzlamaydigan suyuqlik sifatida foydalaniladi. Antifrizlardan motorlarni sovitishda, etilenglikolning dinitratidan esa portlovchi modda sifatida, TGF, dioksanlardan erituvchi sifatida foydalaniladi.Etilenglikol bundan tashqari polimer moddalar olishda, lak-bo’yoq tayyorlashda va sintetik tola “lavsan” olishda ishlatiladi.
Glitserin parfyumeriya va qandоlatchilikda, nitrоglitserin tibbiyotda va tutunsiz pоrох оlishda keng ishlatiladi. Glitserinning ko’p asоsli karbоn kislоtalar bilan kоndensatsiyasidan lak-bo’yoq sanоati uchun plenka hоsil qiluvchi pоliefir (alkid) pоlimer (smоla)lari оlinadi. Glitserin gidroskopik bo’lgani uchun kosmetikada, ko’n va to’qimachilik sanoatida materiallarni yumshoq va elastik bo’lishi uchun ishlatiladi.Farmatsevtikada undan har xil surkov moylari va dori-darmonlar tayyorlanadi. Glitserindan olingan smolalar lok-bo’yoq sanoatida ishlatiladi. Avtomobil sanoatida glitserin «antifriz» tarkibiga kiritiladi.

Dinamitning kashf etilishi

Dunyoning mashhur kashfiyotlarining aksariyati tasodifan sodir bo’lgan va ularning kashfiyotchilari bunday natijalarni kutmagan. Dinamit kabi portlovchi moddalarning ixtirosi bilan tarix ham uning oldida hech qanday maqsadga ega emas edi.
Bu Alfred Nobel nitrogliserin ustida turli tajribalar o’tkazgan bo’lsa, uzoq 1866 yilda sodir-portlatish tomonidan gijgijlash portlovchi, deb juda xavfli edi. Ammo bu buyuk kashfiyotdan 2 yil oldin Nobel zavodlaridan birida kuchli portlash sodir bo’ldi, natijada 5 kishi, jumladan, Alfredning sevimli ukasi halok bo’ldi.
Bu ixtirochi uchun katta yo’qotish edi, chunki ular birgalikda olib borgan ko’plab o’zgarishlar. Endi bu juda xavfli sanoatga sarmoya kiritish uchun homiylarni ishontirish juda qiyin edi. Ammo u orqaga qaytmadi va nitrogliserin ishlab chiqarishni muntazam o’rganib chiqdi.
Ko’p o’tmay, omad unga tabassum qildi va u bu portlovchi qurilmani xavfsiz ishlab chiqarish yo’lini topdi. Bir necha fabrikalar soat atrofida ishladi, ammo nitrogliserinni tashish hali ham bitta muammo bo’lib qoldi.
Bu muammo tufayli Nobel tasodifan dinamitni ixtiro qildi. Uning mohiyati oddiy, ammo bundan oldin hech kim o’ylamagan. Alfred Nobel shishalarni nitrogliserin bilan gözenekli erga ko’chirishga qaror qildi – bu yumshatuvchi ta'sir ko’rsatdi.
Lekin tasodifan shishalardan biri yo’lda qulab tushdi va nitrogliserin mo " jizaviy tarzda portlatilmadi. Tabiiyki, yumshoq va po’rsillagan er nitrogliserin bilan emdirildi va Nobel bu daqiqadan foydalanishga qaror qildi. U laboratoriya sharoitida ma'lum bir er bilan tajriba o’tkazishga qaror qildi.
Nitrogliserinning xususiyatlari umuman o’zgargani yo’q. Lekin transport xususiyatlari sezilarli darajada yaxshilandi. Nitrogliserin bilan emprenye qilingan er, uchqun yoki harorat ko’tarilishidan portlashi mumkin emas, balki portlovchi simobning ateşlenmesinden, nitrogliserinden hech qanday kuch bilan kam bo’lmagan portlash sodir bo’ldi.
Shunday qilib, birinchi dinamit ixtiro qilindi. Aytgancha, dinamit nomi Alfred Nobel tomonidan ixtiro qilingan va bir yil o’tib bu ixtironi muvaffaqiyatli patentlagan. Shundan so’ng u o’zining ixtirosi tufayli katta boylik orttirishga muvaffaq bo’ldi va o’limidan so’ng har yili jahon ilm-fani va texnologiyasini rivojlantirishga hissa qo’shgan iqtidorli ixtirochilarni taqdirlashga vasiyat qildi!