O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti

 
3.2. Tabiatda moddalar va energiya almashinuvi 
 
Quyosh energiyasi yer yuzida ikki xil moddalar almashinuvini 
ta’minlaydi, geologik – katta aylanish va biogeokimyoviy – kichik 
aylanish yuzaga keladi. Katta aylanish (geologik) tabiatda nur va 
Yerning pastki qatlamidan chiqadigan energiyalarning o‘zaro aloqasi 
bo‘lib, energiya biosfera va chuqur yer qatlamlari o‘rtasida taqsimla-
nadi. Cho‘kma tog‘ jinslari yuqori havo harorati ta’siriga o‘tadi, yer 
po‘stlog‘ining harakatchan hududlari bosim ostida qoladi. Pastki 
qatlamda moddalar erib, magma hosil qiladi yoki yangi magma 
jinslarini manbasi hosil bo‘ldi. Bu yer osti jinslari yer ustiga chiqarilsa, 
shamol ta’sirida yangi cho‘kma jinslar hosil bo‘lishi transporsiyasi 
vujudga keladi. Katta aylanish quruqlikdagi suv va atmosfera orqali 
okean o‘rtasida boradi. Tinch okeani sathidan parlangan namlik 
quruqlikka ko‘chib o‘tadi va yog‘in sifatida yerga qaytib tushadi, yana 
okeanga qayta yer usti va yer ostidan oqib tushadi.
Suv aylanishi juda oddiy ko‘rinishda davom etadi: okean sathidan 
namlik parlanib chiqib, kondensatsiya – bug‘ suyuqlik holatiga o‘tadi, 
so‘ng bug‘ yog‘in sifatida okeanga qaytib tushadi. Ushbu jarayonda yer 
sharidagi 577 km
3
miqdorda suv ishtirok etadi. Barcha erdagi suv 
zahiralari parchalanadi va bir yilda 40 marta yangilanadi. 
Kichik modda aylanishi (biogeokimyoviy) faqat biosferada 
bo‘ladi. Uning asl mohiyati – fotosintez jarayonida anorganik modda-
lardan tirik moddalarning hosil bo‘lishi va organik moddalarning 
chirishi natijasida yana anorganik birikmalarga aylanishidir. Ushbu 
aylanish biosferadagi hayotning borishi uchun asosiy bo‘lib, hayotning 
paydo bo‘lishini bildiradi. Planetamizda tirik jismlar tug‘ilib, o‘lib va 

---

38 
o‘zgarib, chirib, yerdagi hayotni saqlab turadi va shu tarzda 
biogeokimyoviy modda almashinuvini tashkil qiladi. 
Biologik kuzatishlardan ma’lumki, yerga keladigan energiyaning 
99% i quyosh nurlari orqali o‘tib keladi. Bu energiya biosfera yoki 
atmosfera, gidrosfera va litosferada bo‘lib o‘tadigan turli fizik-kim-
yoviy jarayonlarga sarf qilinadi. Tabiatda modda va energiyalarning 
aylanma harakati mavjud. 
Biosferada geologik moddalar aylanishiga 50% ga yaqin, bio-
geokimyoviyga esa 1.0-2.0% yaqin quyosh energiyasi sarflanadi. Bio-
geokimyoviy aylanishga juda kam modda ketsa ham, biosferadagi bu 
jarayonda birlamchi mahsulot yaratiladi. 
Biosferada kimyoviy elementlar doimo aylanib, tashqi muhitdan 
organizmga, undan esa yana tashqi muhitga o‘tib turadi. Bu holatga 
biogeokimyoviy sikl deb aytiladi. Siklda O
2
, SO
2
, N
2
O, azot, oltin-
gugurt va boshqa elementlar aylanadi. Bunda modda almashinuvini SO
2
misolida, masalan, o‘simlik SO
2
ni fotosintez jarayonida o‘zlashtiradi, 
SO
2
va suvdan uglevod yoki organik modda hosil bo‘ladi va O
2
ajralib 
chiqadi, hosil bo‘lgan uglevodni hayvonlar o‘zlashtiradi, ular nafas 
olganda SO
2
ajralib chiqadi.
O‘lgan o‘simlik va hayvonlar yer usti va yer ostida mikroorga-
nizmlar yordamida chiriydi. Natijada o‘lik organik moddalarning 
uglerodi SO
2
gacha oksidlanadi va atmosferaga SO
2
chiqadi. Bir 
organizmga, so‘ngra abiotik muhitga qaytib, yana sikl yordamida 
organizmga o‘tadigan kimyoviy elementlarga – biofillar deyiladi.
Biogeokimyoviy siklda yoki modda aylanishuvida zaxira fondi va 
almashinuv fondi bor, ularni farqlash hamda bilish zarur. Zahira fondini 
tashkil qiluvchi moddalar organizm bilan bog‘liq emas, almashinuv 
fondida biogen moddalar organizmlar va ularni o‘rab turgan tashqi 
muhitga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqdir. Agarda biosferani to‘liq olib 
ko‘rsak, moddalar aylanishida ishtirok etadigan atmosfera va gidro-
sferadagi gazsimon moddalar hamda yer po‘stlog‘idagi geologik 
aylanishdan zahira fondi hosil bo‘ladi. 
Biogeokimyoviy sikl va aylanishlarni biosferadagi jamiyki 
moddalar boshqarib turadi, ularning 5 ta asosiy funksiyalari mavjud: 
1. Gazli. Yer atmosferasidagi asosiy gazlar – azot va kislorod 
biogen kelib chiqishga egadir, yer ostida gazlar organik moddalarning 
chirishidan kelib chiqadi.

---

39 
2. Konsentratsiyali. To‘planish funksiyasida tirik organizmlar o‘z 
tanalarida kimyoviy elementlar – uglerod, kaliy, kremniy, fosfor va 
boshqalarni to‘playdi. 
3. Oksidlanish va tiklanish funksiyasi. Suvlarda yashovchi orga-
nizmlar kislorodli muhitni boshqaradi va bir formadan ikkinchi forma-
ga o‘tishda biogen moddalarning oksidlanishi va tiklanishi kuzatiladi. 
4. Biokimyoviy. Tirik moddalarning hayotiy jarayonlarda o‘sishi, 
ko‘payishi va harakatlanishi (qushlar va hayvonlarning oy hamda 
yulduzlarni mo‘ljal olib migrasiya jarayonini boshdan kechirishi). 
5. Insonning biogeokimyoviy ta’siri. Tabiatdagi moddalardan 
insonning turmush tarzi va xo‘jalik faoliyati uchun tobora ko‘proq 
foydalanish. 
Yer sharida bir jarayon doimo davom etadi, bu – quyosh energiya-
sini o‘simliklar qabul qilib, organik moddalar hosil qilishi, ya’ni 
fotosintez to‘xtovsiz boradigan bog‘lovchi jarayondir. 
Quyosh energiyasidan to‘plovchi va bog‘lovchi sifatida foyda-
lanish yerdagi ja’mi tirik moddalarning asosiy funksiyasi bo‘lib hisob-
lanadi. 
Atmosferadagi kislorod fotosintez hisobiga to‘planadi. Uning 
to‘planishidagi ikkinchi manba suv molekulasidir. O‘simliklar 
tomonidan ajratilgan O
2
ning molekulalar soni SO
2
ning molekulalar 
soniga proporsionaldir. O‘simliklarning nafas olishida ajralgan O
2
dan 
o‘z navbatida uglerodning oksidlanishida foydalaniladi va geterotrof 
organizmlarning nafas olishida ishlatiladi, ma’lum qismi atmosferada 
qoladi. Atmosferadagi erkin O
2
ning fondi 1,6x1015 g bo‘lib, yashil 
o‘simliklar uni 10000-yilda yaratadi. Har bir kimyoviy element katta va 
kichik sikllarda o‘ziga xos tezlik bilan migrasiya qilinadi. Jumladan, 
atmosferadagi jami O
2
tirik moddalar tanasidan 2 ming yilda o‘tsa, SO
2
300-yilda o‘tadi. Boshqa elementlar esa tezroq o‘tadi. 
Tirik organizmlar o‘z tanalarida ma’lum miqdorda tashqi muhitdan 
o‘tgan moddalarni to‘playdi. Masalan, suv o‘tlarida 10% gacha magniy, 
braxopodlar chanog‘ida 20% gacha fosfor, oltingugurt, bakteriyalarda 
temir to‘planadi. Ko‘pchilik organizmlar kalsiy, kremniy, natriy, yod 
kabi elementlarni to‘playdi. Tirik moddalar biosferadagi katta va kichik 
moddalar aylanish jarayonida atomlar migratsiyasida aktiv qatnashadi. 
Yerda kislorod beruvchi asosiy manba – yashil o‘simliklardir. Har 
yili quruqlikdagi yashil o‘simliklar tomonidan 53x109t, okeanlardan 

---

40 
414x109t kislorod yetkazib beriladi. Kislorodning asosiy iste’mol qi-
luvchilari – odamlar, hayvonlar, tuproqdagi organizmlar va o‘simliklar 
bo‘lib, ular kisloroddan nafas olish jarayonida foydalanadi. 
Biosferadagi kislorod aylanish jarayoni o‘ta murakkab, bunga sabab, 
kislorod tarkibida juda ko‘p kimyoviy moddalar mavjudligidir. Sanoat 
va kundalik turmush tarzi uchun har yili fotosintez jarayonida 
to‘planadigan kislorodning 23% i ishlatiladi. Sanoatning rivojlanib 
borishi natijasida to‘planadigan kislorod zahirasi juda ko‘p ishlatiladi, 
demak, fotosintez ko‘plab borishiga sharoit yaratilishi kerak. 
Azotning biogeokimyoviy aylanishi biosferaning hamma qatlam-
larini o‘z ichiga oladi. Azot tabiatda juda ko‘p bo‘lishiga qaramasdan, 
o‘simlik uni to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zlashtira olmaydi, uni kislorod va 
vodorod birikmalari bilan birgalikda o‘zlashtiradi. Atmosferada azot 
zahirasi juda ko‘p. Redutsentlar (destruktorlar), ya’ni tuproq bakteri-
yalari o‘lgan organizmlardagi oqsil moddalarini chirishiga hamda 
ularning ammoniy birikmalariga aylanishiga yordam beradi (nitrat va 
nitritlarga). Aylanish natijasida nitratlarning bir qismi yer osti suvlariga 
tushib, ularni ifloslantiradi. Azot o‘simliklar tomonidan nitrat va nitrit 
shaklida o‘zlashtiriladi, oziqlanish (trofik zanjir) natijasida tirik orga-
nizmga o‘tadi va organizm zaharlanishi mumkin. Azot tirik orga-
nizmlar chirishi natijasida gaz holida yana atmosferaga qaytadi yoki 
yana shunday tarzda azot aylanishi atmosferada davom etadi. 
Fosfor va oltingugurtning biogeokimyoviy sikli biroz boshqacha, 
chunki ularning asosiy qismi zahira va yer po‘stlog‘ining olib 
bo‘lmaydigan fondida joylashganligidir. 
Fosforning aylanishini ikki qismga bo‘lish mumkin: suvli va yer 
ustida. Suvli ekotizimda fosfor fitoplankton yordamida o‘zlashtirilib, 
trofik oziqlanish orqali konsumentlarga yoki dengiz qushlariga uza-
tiladi. Ularning ekskrentlari orqali yana dengizlarga, suvlarga, ba’zan 
qirg‘oq orqali bo‘lsa ham suvga qaytadi. O‘lgan dengiz va okean 
hayvonlari qoldiqlari bilan ham fosfor suvga qaytadi, ular skletlarining 
ma’lum bir qismi suv tubiga cho‘kib, fosfor yana cho‘kma jinsga 
qaytadi. Yer usti ekotizimida fosforni o‘simliklar tuproqdan oladi, 
keyin u trofik zanjir orqali o‘simlik va hayvon qoldiqlari chirishi 
natijasida yana tuproqqa qaytadi. Suv havzalarida fosforning ko‘p 
bo‘lishi, suv o‘tlarining avj bilan o‘sishiga, ko‘payishiga olib keladi. 
Aslida suvdagi fosforning ko‘p qismi katta suvlarga tushib ketadi va u 
yerda mutlaq qolib ketadi.

---

41 
Oltingugurt asosan zahira fondida saqlanadi, tuproqda ham 
mavjud, fosfordan farqi shuki, uning atmosferada o‘z zahira fondi bor. 
Almashinuv fondida asosiy o‘rin mikroorganizmlarga tegishlidir: ular-
ning biri oksidlanishda ishtirok etsa, ikkinchisi tiklanishda faoliyat 
ko‘rsatadi. Dengiz muhitida sulfat-ion xlordan keyingi ikkinchi o‘rinda 
bo‘lib, u oltingugurtning foydalanish mumkin bo‘lgan shaklida 
aminokislotalar tarkibida mavjud va avtotroflar tomonidan tiklanadi, 
aslida, organizmlar uchun kam miqdorda kerak, ammo mahsulot hosil 
bo‘lishi va uning chirishida juda katta ahamiyatga egadir. Tabiatda 
oltingugurtning aylanishi azot aylanishiga o‘xshab inson ta’siri natija-
sida buzilishi mumkin. Bu boradagi ko‘p uchraydigan ta’sirlardan biri 
toshko‘mirning yoqilishidir. Atmosferaga chiqadigan oltingugurt diok-
sidi (SO
2
) fotosintez jarayonini buzadi va o‘simliklarni halokatga olib 
keladi. 
Biogeokimyoviy sikl ko‘pincha inson tomonidan buziladi, ma-
salan, mineral o‘g‘itlarni ishlab chiqarishda ko‘p kuzatiladi, bu vaqtda 
suv va havo ifloslanadi. Suvga fosfor va azotli birikmalarning tushishi, 
uni zaharli holga keltiradi. Natijada aylanish siklik emas, balki asiklik 
noto‘g‘ri holatga o‘tadi.
Shunday qilib, biosferadagi hayot to‘g‘ridan-to‘g‘ri biogeokimyo-
viy modda aylanishiga bog‘liqdir. Yerdagi ekotizimning uzilmasdan, 
bus-butun borishi tabiiy ekotizimning barqarorligiga ham bog‘liq.