O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nazorat savollari
|
Mavzu xulosasi. Turlarning u yoki bu muhit omillarining o‘zgarib
turish doirasiga moslanish xususiyatiga turning ekologik valentligi (yoki mutanosibligi) deb aytiladi, ya’ni turni muhitning har yil sharoitiga, undagi omillarning o‘zgaruvchanligiga moslanishi tirik organizmning eng yuksak ko‘rsatkichi hisoblanadi. Ekologik omillarning o‘zgaruvchanlik doirasi qancha keng bo‘lsa, turning ekologik valentligi (mutanosibligi) ham shuncha katta bo‘ladi. Tur 34 omillarning o‘zgarayotgan chegarasi ichida o‘z hayot faoliyatini kechiradi. Nazorat savollari 1. Ekologik tizim deganda nimani tushunasiz? 2. Oziqlanishiga qarab organizmlar nechaga bo‘linadi? 3. Oziqlanish zanjirini tushuntiring. 4. Ekologik valentlik deganda nimani tushunasiz? 5. Chegaralovchi ekologik omillar. 6. Minimum qonuni nimani bildiradi? 7. Suvga talabiga qarab o‘simliklarning bo‘linishi. 8. Ekologik tizim. 9. Abiotik omillarga ta’rif bering. 35 III BOB. EKOLOGIK TIZIMLAR 3.1. Yer biotasining qisqa ta’rifi Flora – bu yerdagi o‘simliklarning ma’lum bir hududda o‘zaro yashaydigan maydonidir, fauna – ma’lum bir hududda yashaydigan hayvonlar majmuasidir. Flora bilan fauna yerning ma’lum bir hududida o‘zaro birlashib, biotani tashkil qiladi. Hozirgi kunda Yer sharida 2,5 mln. tirik organizmning o‘xshashligi va turlari olimlar tomonidan aniqlangan. Tirik organizmlar hujay- rasizlar (viruslar va faglar) va hujayralilarga ajralgan. Hujayralilar ikki bo‘limga: prokariotlar (bir hujayralilar) va eukariotlar – yadrolilarga bo‘linadi. Viruslar hujayra ichidagi parazitlar bo‘lib, ular faqat tirik orga- nizmdagi hujayra ichida yashay oladi. Ular ko‘payadi, o‘z irsiy belgi va xususiyatlarini saqlab qoladi, ammo hujayra tuzilishiga ega bo‘lmaydi, modda almashinuvi bormaydi, o‘smaydi, ko‘payish usuli ham alohida. Bakteriyalar – yer sharida eng ko‘p tarqalgan bir hujayrali organizmlardir. Ularning hajmi juda kichik bo‘ladi. Ular ichida oziqlanishiga qarab ayrimlari avtotrof bo‘ladi, masalan, bunga oltin- gugurtli bakteriyalar misol bo‘ladi. Ko‘pincha ular geterotrof bo‘lib, ularga ko‘ra safrofit va redutsentlik ustun keladi. Ayrimlari odam va hayvonda parazitlik qilib yashaydi. Ular hamma yerda: tuproqda, suvda, havoda va tirik organizmlarda yashaydi, tuproqda juda ko‘p bo‘lib, bir gramm oddiy tuproqda yuz millionlab, qora tuproqda esa ikki milliarddan ziyod. Ular tuproqda nitrifikasiya, azot to‘plash va boshqa vazifalarni bajaradi. Ularning aerob va anaerob shakllari bor. Tuproqning pastki qismiga qarab kamayib boradi va ikki kilometrgacha masofada uchraydi. Suv orqali bakteriya suv havzalariga tushadi va 1 ml suvda 300 ming donagacha bo‘lishi mumkin, qirg‘oqdan uzoqlashishi bilan ular soni kamayadi. Havo atmosferasida ular nisbatan kam. Bakteriyalar tuproq hosil bo‘lishida, tabiatda azot, fosfor, oltin- gugurt va boshqa elementlarning aylanishida, hayvon va o‘simlik qoldiqlarining chirishi va mineral moddalarga aylanishida katta 36 ahamiyatga ega. Suvni tozalashda, sut mahsulotlari va vino tayyor- lashda foydali xususiyatlari bor. Shu bilan bir qatorda, ular bezgak, tif, ichburuq, o‘pka sili va boshqa kasalliklarni chaqiruvchi hisoblanadi. Ko‘k yashil suv o‘tlari, tuzilishiga ko‘ra, bir hujayrali bakteriya- larga o‘xshash, ammo fotosintezlanadigan avtotroflar hisoblanadi. Ular ko‘pincha chuchuk suvlarda bo‘ladi, dengizlarda kam uchraydi. Bu suv o‘tlari suvni, ayniqsa, suv o‘tkazuvchi (vodoprovod) tizimini ifloslantiradi. Haqiqiy suv o‘tlari – bu tuban o‘simliklarning katta bir guruhi hisoblanadi. Suv o‘tlari yerdagi birinchi fotosintezlanuvchi organizmlar bo‘lib, dunyoni va atmosferani kislorod bilan ta’minlovchidir. Bundan tashqari, ular suvdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri azot, oltingugurt, fosfor, kaliy va boshqa elementlarni o‘zlashtiradi. Tuban o‘simliklarga lishayniklar ham kiradi. O‘simliklar fotosintezlanuvchi haqiqiy avtotrof organizmlardir, ular tabiatda quyosh nuri va undagi kimyoviy biogen elementlar orqali organik modda to‘playdi, tuproqda yashaydi va undan ozuqa moddalarni o‘zlashtirib oladi. O‘simliklar barcha hayvonlarga va insonlarga ozuqa moddalar etishtirib beradi. Ular ozuqa moddalarni ildizlari orqali o‘zlashtirib, bargdan poyaga transport qiladi va natijada fotosintez boradi. Mox, paporotniksimonlar, gullilar geografik landshaftning tarkibini tashkil qiladi. Bular ichida gullilar eng ko‘p bo‘lib, 250 mingdan ko‘p turni tashkil etadi. O‘simliklar kislorod beruvchi yagona manba bo‘lib xizmat qiladi, agarda kislorod bo‘lmasa, odam ham, hayvon ham nobud bo‘ladi. O‘simliklar bir yillik, ko‘p yillik, o‘tlar, butalar, chala butalar va daraxtlarga bo‘linadi. Zamburug‘larning ayrimlari bir hujayrali, ayrimlari ko‘p hujayrali bo‘lib, xlorofill saqlamaydiganlari 100 mingdan ziyod. Ular iste’mol qilinadigan va zaharlilar hamda parazitlarga bo‘linadi. Parazit zamburug‘lar un-shudring, zang, qorakuya va boshqa kasalliklarni chaqiradi. Safrofit zamburug‘lar o‘lgan hayvon va o‘simlik qoldiqlarini minerallashtiradi yoki yemiradi. Hayvonlarning turi, shakli va ko‘rinishi 1 mln.ga yaqin, deyarli hamma hayvonlar geterotrof organizm bo‘lsa, konsumentlar ham uch- raydi. Ular ham bir hujayrali va ko‘p hujayralilarga, umurtqasiz va umurtqalilarga bo‘linadi. Ular ichida turi va soni jihatidan bo‘g‘im- oyoqlilar juda ko‘p bo‘lib, har insonga 200 ming donadan to‘g‘ri keladi. 37 Son jihatidan ikkinchi o‘rinda molyuskalar sinfini aytish mumkin, uchinchi o‘rinda umurtqalilar bo‘lib, ularda sut emizuvchilar o‘ndan birini tashkil qilsa, umurtqalilarning yarim turi baliqlarga to‘g‘ri keladi. Umurtqalilarning katta turi suvda yashaydi, hasharotlar quruqlikda hayot kechiradi. Suvda va quruqlikda yashashga moslashgan o‘simlik turlari soni deyarli bir xil bo‘lsa, hayvonlarda quruqlikda 92-93%, suvda 7-8% i hayot kechiradi. Demak, organizmlarning quruqlikka chiqishi turlar xilma-xilligi uchun evolyutsion turtki bergan va quruqlikda barqaror ekotizimni tashkil bo‘lishiga olib keldi. Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|