O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti

Mavzu xulosasi. Turlarning u yoki bu muhit omillarining o‘zgarib 
turish doirasiga moslanish xususiyatiga turning ekologik valentligi 
(yoki mutanosibligi) deb aytiladi, ya’ni turni muhitning har yil 
sharoitiga, undagi omillarning o‘zgaruvchanligiga moslanishi tirik 
organizmning eng yuksak ko‘rsatkichi hisoblanadi. Ekologik 
omillarning o‘zgaruvchanlik doirasi qancha keng bo‘lsa, turning 
ekologik valentligi (mutanosibligi) ham shuncha katta bo‘ladi. Tur 

---

34 
omillarning o‘zgarayotgan chegarasi ichida o‘z hayot faoliyatini 
kechiradi.
Nazorat savollari 
1. Ekologik tizim deganda nimani tushunasiz? 
2. Oziqlanishiga qarab organizmlar nechaga bo‘linadi? 
3. Oziqlanish zanjirini tushuntiring. 
4. Ekologik valentlik deganda nimani tushunasiz? 
5. Chegaralovchi ekologik omillar. 
6. Minimum qonuni nimani bildiradi? 
7. Suvga talabiga qarab o‘simliklarning bo‘linishi. 
8. Ekologik tizim. 
9. Abiotik omillarga ta’rif bering. 
 
 
 

---

35 
 
III BOB. EKOLOGIK TIZIMLAR 
 
3.1. Yer biotasining qisqa ta’rifi 
Flora – bu yerdagi o‘simliklarning ma’lum bir hududda o‘zaro 
yashaydigan maydonidir, fauna – ma’lum bir hududda yashaydigan 
hayvonlar majmuasidir. Flora bilan fauna yerning ma’lum bir hududida 
o‘zaro birlashib, biotani tashkil qiladi.
Hozirgi kunda Yer sharida 2,5 mln. tirik organizmning o‘xshashligi 
va turlari olimlar tomonidan aniqlangan. Tirik organizmlar hujay-
rasizlar (viruslar va faglar) va hujayralilarga ajralgan. Hujayralilar ikki 
bo‘limga: prokariotlar (bir hujayralilar) va eukariotlar – yadrolilarga 
bo‘linadi. 
Viruslar hujayra ichidagi parazitlar bo‘lib, ular faqat tirik orga-
nizmdagi hujayra ichida yashay oladi. Ular ko‘payadi, o‘z irsiy belgi va 
xususiyatlarini saqlab qoladi, ammo hujayra tuzilishiga ega bo‘lmaydi, 
modda almashinuvi bormaydi, o‘smaydi, ko‘payish usuli ham alohida. 
Bakteriyalar – yer sharida eng ko‘p tarqalgan bir hujayrali 
organizmlardir. Ularning hajmi juda kichik bo‘ladi. Ular ichida 
oziqlanishiga qarab ayrimlari avtotrof bo‘ladi, masalan, bunga oltin-
gugurtli bakteriyalar misol bo‘ladi. Ko‘pincha ular geterotrof bo‘lib, 
ularga ko‘ra safrofit va redutsentlik ustun keladi. Ayrimlari odam va 
hayvonda parazitlik qilib yashaydi. 
Ular hamma yerda: tuproqda, suvda, havoda va tirik organizmlarda 
yashaydi, tuproqda juda ko‘p bo‘lib, bir gramm oddiy tuproqda yuz 
millionlab, qora tuproqda esa ikki milliarddan ziyod. Ular tuproqda 
nitrifikasiya, azot to‘plash va boshqa vazifalarni bajaradi. Ularning 
aerob va anaerob shakllari bor. Tuproqning pastki qismiga qarab 
kamayib boradi va ikki kilometrgacha masofada uchraydi. 
Suv orqali bakteriya suv havzalariga tushadi va 1 ml suvda 300 
ming donagacha bo‘lishi mumkin, qirg‘oqdan uzoqlashishi bilan ular 
soni kamayadi. Havo atmosferasida ular nisbatan kam. 
Bakteriyalar tuproq hosil bo‘lishida, tabiatda azot, fosfor, oltin-
gugurt va boshqa elementlarning aylanishida, hayvon va o‘simlik 
qoldiqlarining chirishi va mineral moddalarga aylanishida katta 

---

36 
ahamiyatga ega. Suvni tozalashda, sut mahsulotlari va vino tayyor-
lashda foydali xususiyatlari bor. Shu bilan bir qatorda, ular bezgak, tif, 
ichburuq, o‘pka sili va boshqa kasalliklarni chaqiruvchi hisoblanadi.
Ko‘k yashil suv o‘tlari, tuzilishiga ko‘ra, bir hujayrali bakteriya-
larga o‘xshash, ammo fotosintezlanadigan avtotroflar hisoblanadi. Ular 
ko‘pincha chuchuk suvlarda bo‘ladi, dengizlarda kam uchraydi. Bu suv 
o‘tlari suvni, ayniqsa, suv o‘tkazuvchi (vodoprovod) tizimini 
ifloslantiradi. 
Haqiqiy suv o‘tlari – bu tuban o‘simliklarning katta bir guruhi 
hisoblanadi. Suv o‘tlari yerdagi birinchi fotosintezlanuvchi organizmlar 
bo‘lib, dunyoni va atmosferani kislorod bilan ta’minlovchidir. Bundan 
tashqari, ular suvdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri azot, oltingugurt, fosfor, kaliy 
va boshqa elementlarni o‘zlashtiradi. Tuban o‘simliklarga lishayniklar 
ham kiradi. 
O‘simliklar fotosintezlanuvchi haqiqiy avtotrof organizmlardir, 
ular tabiatda quyosh nuri va undagi kimyoviy biogen elementlar orqali 
organik modda to‘playdi, tuproqda yashaydi va undan ozuqa 
moddalarni o‘zlashtirib oladi. O‘simliklar barcha hayvonlarga va 
insonlarga ozuqa moddalar etishtirib beradi. Ular ozuqa moddalarni 
ildizlari orqali o‘zlashtirib, bargdan poyaga transport qiladi va natijada 
fotosintez boradi. Mox, paporotniksimonlar, gullilar geografik 
landshaftning tarkibini tashkil qiladi. Bular ichida gullilar eng ko‘p 
bo‘lib, 250 mingdan ko‘p turni tashkil etadi. O‘simliklar kislorod 
beruvchi yagona manba bo‘lib xizmat qiladi, agarda kislorod bo‘lmasa, 
odam ham, hayvon ham nobud bo‘ladi. O‘simliklar bir yillik, ko‘p 
yillik, o‘tlar, butalar, chala butalar va daraxtlarga bo‘linadi. 
Zamburug‘larning ayrimlari bir hujayrali, ayrimlari ko‘p hujayrali 
bo‘lib, xlorofill saqlamaydiganlari 100 mingdan ziyod. Ular iste’mol 
qilinadigan va zaharlilar hamda parazitlarga bo‘linadi. 
Parazit zamburug‘lar un-shudring, zang, qorakuya va boshqa 
kasalliklarni chaqiradi. 
Safrofit zamburug‘lar o‘lgan hayvon va o‘simlik qoldiqlarini 
minerallashtiradi yoki yemiradi. 
Hayvonlarning turi, shakli va ko‘rinishi 1 mln.ga yaqin, deyarli 
hamma hayvonlar geterotrof organizm bo‘lsa, konsumentlar ham uch-
raydi. Ular ham bir hujayrali va ko‘p hujayralilarga, umurtqasiz va 
umurtqalilarga bo‘linadi. Ular ichida turi va soni jihatidan bo‘g‘im-
oyoqlilar juda ko‘p bo‘lib, har insonga 200 ming donadan to‘g‘ri keladi. 

---

37 
Son jihatidan ikkinchi o‘rinda molyuskalar sinfini aytish mumkin, 
uchinchi o‘rinda umurtqalilar bo‘lib, ularda sut emizuvchilar o‘ndan 
birini tashkil qilsa, umurtqalilarning yarim turi baliqlarga to‘g‘ri keladi. 
Umurtqalilarning katta turi suvda yashaydi, hasharotlar quruqlikda 
hayot kechiradi. Suvda va quruqlikda yashashga moslashgan o‘simlik 
turlari soni deyarli bir xil bo‘lsa, hayvonlarda quruqlikda 92-93%, 
suvda 7-8% i hayot kechiradi. Demak, organizmlarning quruqlikka 
chiqishi turlar xilma-xilligi uchun evolyutsion turtki bergan va 
quruqlikda barqaror ekotizimni tashkil bo‘lishiga olib keldi.