O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti
Ekologik munosabatlarning shakllanishi
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.4. Ekologik munosabatlarning shakllanishi
Tabiatda barcha tirik organizmlar jamoaga birlashib, u yoki bu darajadagi doimiylik xos bo‘lgan turkum hosil qiladi. Turkum tarkibi ma’lum abiotik omillarning qo‘shilishi, shuningdek, uning tarkibiga kiruvchi, ehtiyojlari bo‘yicha o‘xshash bo‘lgan turli organizmlarning o‘zaro bog‘liqligi, oziq, himoya turkumlarining barcha turlarini ko‘pa- yishi bilan ta’minlanadi. Tirik organizmlarning o‘zaro ta’sirlashishi natijasida ekologik tizim vujudga keladi. U tirik organizmlar va ularning yashash muhitidan tashkil topgan yagona tabiiy majmuadan iborat. Ekotizimning barcha tarkibiy qismi (komponenti) o‘zaro ta’sirlashadi va bir-biriga ta’sir ko‘rsatadi. Yerdagi barcha tirik organizmlar ochiq tizim bo‘lib, chetdan yoki tashqaridan keladigan moddalar va energiyaga bog‘liq bo‘ladi. Kimyo- viy moddalar tana tuzilishi uchun zarur bo‘lsa, energiya hayotiy jara- yonlarning borishi uchun kerak. Metabolizm davrida murakkab mod- dalar parchalanish reaksiyasi natijasida oddiy moddaga aylanadi, bunda energiyaning ajralib chiqishiga – katabolizm va oddiy moddalardan sintez natijasida murakkab moddalar hosil bo‘lishiga – anabolizm deyiladi. Ekotizim biota va biotsenozdan iborat bo‘lib, uning organik qismi biotsenozlardan tirik organizmlarning turlari, anorganik qismi biotada turlarning yashash joyini tashkil qiladi. Ko‘pchilik ekotizimlar, o‘z navbatida birlashib, biosferani hosil qiladi. Ekotizim atamasi fanga ingliz ekolog olimi A.Tepsli (1935) tomonidan kiritildi. V.N.Sukachev “biogeotsenoz” atamasini fanga kiritdi. 22 Aslida ekotizim komponentlari va ulardagi mavjud jarayonlar: biologik birlik, energiya kelishi va moddalar almashinuvidan iborat. Ekotizimlar trofik (oziqlanish) tuzilishi bo‘yicha quyidagi po- g‘onalarga bo‘linadi: oziqlanadigan energiya manbaiga qarab or- ganizmlar fototroflarga bo‘linadi, fotosintezda quyosh energiyasidan foydalanadi. Xemotroflar kimyoviy moddalar oksidlanishidan hosil bo‘lgan energiyadan oziqlanadi. O‘zlashtiriladigan uglerod manbaiga qarab tirik organizmlar qu- yidagilarga bo‘linadi: neorganik uglerod (SO 2 ) foydalanishiga qarab – avtotroflar, uglerodning organik manbalaridan oziqlanuvchilar – geterotroflar. Avtotrof organizmlar o‘z yashashlari uchun anorganik manbalarni iste’mol qiladi va bu bilan anorganik moddalardan organik modda hosil qiladi. Trofik oziqlanish o‘z navbatida ikkiga bo‘linadi: 1) yuqori avtotrof (mustaqil, o‘zi ovqatlanuvchi) yoki yashil po- g‘ona o‘simliklardan iborat. O‘simliklar quyosh nuri ta’sirida o‘z organizmida organik modda to‘playdi. 2) pastki geterotrof pog‘ona (tuproqda to‘plangan turli qoldiqlar namlik yordamida chiriydi). Trofik tuzilishda oziqlanish yana ikkiga bo‘linadi: • biofaglar – tirik organizmlar bilan oziqlanuvchilar; • saprofaglar – o‘lik organizmlar bilan oziqlanuvchilar. Trofik oziqlanish tuzilishini quyidagicha izohlash mumkin. Mah- sulot beruvchilarni produtsentlar, iste’mol qiluvchilar – konsumentlar va anorganik ko‘rinishga aylantiruvchilarga – redutsentlar deyiladi. Produtsentlar barcha yer ustidagi yashil o‘simliklar, bir hujayrali suv o‘tlaridan tortib chuchuk suvlarda o‘sadigan suv o‘tlari bo‘lib, ular anorganik moddalarni organik moddalarga aylantiradi. Barcha tirik organizmlar produtsentlar bilan oziqlanadi. Konsumentlar – organik moddalarni iste’mol qiluvchilardir: o‘txo‘r hayvonlar yoki faqat go‘sht bilan oziqlanuvchi yirtqichlar, yoki boshqa hayvonlar go‘shtini yeydiganlar va hammasini yeydiganlarga odam va ayiq kiradi. Redu- sentlar – o‘lik organizmlarni chiritib, ularni oddiy anorganik moddalar- ga aylantiradi va bu vaqtda moddalarning tabiatda biokimyoviy aylani- shi yuzaga keladi. Redutsentlik vazifasini mikroorganizm va zambu- rug‘lar bajaradi. 23 Trofik tuzilish oziqlanishni quyidagicha oddiy ko‘rinishda ifoda- lash mumkin: Quyosh-o‘simliklar qo‘y, echki tulki, bo‘ri, burgut Produtsentlar Birlamchi Ikkilamchi konsument konsument Ekotizim quyidagilarga bo‘linadi: • Mezoekotizim; • Mikroekotizim; • Kosmik kema ekotizimi; • Shahar geterotrof ekotizimi; • Agroekotizimlar. Ekotizimda organizmlar erkin kislorodga bo‘lgan munosabatiga ko‘ra, aerob, anaerob va fakultativga bo‘linadi. Aerob organizmlar faqatgina kislorod mavjud bo‘lgan muhitda yashaydi, ular hayvonlar, o‘simliklar, ayrim bakteriya va zamburug‘lar. Anaerob organizmlar – kislorod bo‘lmagan muhitda yashay oluvchilar (ayrim bakteriyalar). Fakultativ organizmlar – bular kislorodli-kislorodsiz muhitda bemalol yashovchilar (zamburug‘ va bakteriyalardir). Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|