O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika inistitu

Iroda-bu kishining oldiga qo'yilgan maqsadlarga erishishda qiyinchiliklarni 
yengib o'tishga qaratilgan faoliyati va hulq-atvorini ongli ravishda tashkil qilishi va 
o'z-o'zini boshqarishi demakdir. 
Iroda-bu shaxs faolligining alohida shakli, uning hulq-atvorini tashkil etishning 
u tomonidan qo'yilgan maqsad bilan belgilanadigan alohida turidir. 
Iroda tabiat qonunlarini egallab oladigan va shu tariqa uni o'z ehtiyojlariga 
ko'ra o'zgartirish imkoniyatiga ega bo'ladigan kishining mehnat faoliyatida paydo 
bo'ladi. 
Iroda o'zaro bog'liq ikkita vazifaning-undovchi va tormozlash (to'xtatuvchi) 
vazifalarning bajarilishini ta'minlaydi va ularda o'zini namoyon qiladi. 
Undovchi vazifasi kishining faolligini bilan ta'minlanadi. Harakat oldingi 

---

vaziyat (chaqiriqqa nisbatan kishi aylanib qaraydi, o'yinda tashlangan to'pni qaytaradi, 
qo'pol so'zdan xafa bo'ladi va hokazo) bilan bog'liq bo'lgan paytdagi reativlikdan 
farqli o'laroq faollik harakatning ayni o'zida namoyon bo'ladigan ichki holatiga 
nisbatan sub'yektning o'ziga xos xususiyatini kuchga kiritish harakatini chiqaradi 
(o'zaro zarur axborotni olishga ehtiyoj sezayotgan kishi o'rtog'ini chaqiradi, jahli 
chiqqan holatda yon-veridagilarga qo'pollik qilishga yo'l qo'yadi va hokazo). 
Oldindan mo'ljallanmaganligi bilan farq qiladigan tabiiy xulq-atvordan farqli 
o'laroq, faollik ixtiyoriyligi bilan, ya'ni ongli ravishdagi maqsadga muvofiq 
harakatning sharoitlari bilan farq qiladi. Faollik bir daqiqalik vaziyat talabi bilan, 
unga moslashuv, berilgan chegaralarda harakat qilish istagi bilan yuzaga keltirish 
mumkin va mumkin emas, u vaziyat ustunligi bilan, ya'ni asos qilib olingan 
ma'lumotlarning, kishining vaziyat talablari darajasiga ko'tarila olish, asosiy vazifaga 
nisbatan ziyod kuchli iroda bo'lgan joydagina mumkindir. 
Irodaning undovchi va tormoz qiluvchi funksiyalari yaxlit birligidagina 
shaxsning maqsadga erishish yo'lidagi qiyinchiliklarni bartaraf etishni ta'minlaydi. 
Falsafa va psixologiyada idealizm kishi irodasini alohida, hech narsa bilan 
belgilanmaydigan va hech narsaga bog'liq bo'lmagan (ya'ni indeterministik), kishiga u 
yoki bu harakatni tanlash va amalga oshirish imkonini beradigan kuch deb qaraydi. 
Bunda butun psixik faoliyat hech narsa bilan belgilanmaydigan, ongsiz ravishda 
bo'ladigan eng dastlabki faollikka bo'ysungan bo'ladi. Amerika psixologi U.Jems 
harakatda hech narsaga bog'liq bo'lmagan irodaviy hukmga yetakchi rol beradi. 
Obrazli tarzda bu quyidagicha tasavvur qilinardi: kishi o'z-o'ziga «Fiat» (lotincha «ha 
bo'la qolsin!» degan ma'noga ega bo'lgan so'zni bildiradi) deydi va go'yo ana shu 
birinchi galgi mistik turtki bilan belgilanmagan holda ish amalga oishiriladi. 
Amalda kishining ishlari va harkatlari ob'yektiv ravishda belgilangandir. 
Irodaviy harakatni o'z ichiga oladigan motivlar hozir va o'tmishda o'rin olgan tashqi 
ta'sirlar natijasi tariqasida, kishining psixik rivojlanishi jarayonida uning hayot va 
faoliyat hodisalari bilan faol munosabati natijasida tarkib topadi va yuzaga chiqadi. 
Irodaviy harakatlarning determinizmlashgaligi fakti (sababiy bog'langanligi) u yoki 
bu faoliyat usuli kishiga zo'rma-zo'raki berilganini, u o'z qilmishlari uchun javobgar 
emasligini va ularning peshonasiga yozilganligini dadil qilib ko'rsatish huquqiga ega 
ekanligini bildiradi. 
Kishining tavakkalchilik sharoitidagi hatti-harakati irodaning xarakterli 
ko'rinishlaridan bir sifatida namoyon bo'ladi. 
Tavakkalchilik-bu 
sulb'yekt 
uchun 
uning 
cheki 
noma'lum 
va 
muvaffaqiyatsizlikka duch kelganda mumkin bo'ladigshan noqulay oqibatlar 
(jazolash, og'riq ta'sirini o'tazish, travma, obro'ni yo'qotish va shu kabi) haqidagi 
taxminlar mavjudligi sharoitidagi faoliyatning xarakteristikasidir. Tavakkalchilik 
paytida kutilayotgan noxushlik bunday holatdagi muvaffaqiyatsizlik ehtimoli va 
noqulay oqibatlar darajasining uyg'unlashtirilishi bilan belgilanadi. Shunday savol 
tug'iladi: agar mag'lubiyat ehtimoli ko'p bo'lsa, mag'lubiyat uchun esa jazo ancha 
kuchli bo'lsa, kishi nimani deb tavakkal qiladiq Psixologiya tavakkal qilish uchun 

---

zarur shart sifatida irodaning qo'shilishini nazarda tutuvchi tavakkal qilish 
xatti-harakatining ikkita o'zaro bog'langan sababini ajratib ko'rsatadi. 
Tavakkalchilikning birinchi sababi va tegishli ravishda tavakkalchilikning 
birinchi turi bu yutuqqa umid bog'lash, muvaffaqiyat qozonilganda kutilayotgan 
kattalikning 
muvaffaqiyatsizliklar 
oqibati 
darajasidan 
ortishidir 
(situativ 
tavakkalchilik). Bu o'rinda muvaffaqiyat motivasiyasi muvaffaqiyatsizlikdan qutilib 
qolish motivasiyasidan kuchliroqdir. Agar kundalik hulq-atvor, garchi kishidan 
irodaviy qarorni talab qiladigan bo'lsa-da unchalik noyob narsa emas. 
Xatti-harakatning 
xavfli 
variantini 
afzal 
biladigan 
hulq-atvor 
yoki 
tavakkalchilikning ikkinchi turi uchun sabab-shaxsning vaziyat usti faolligidir. 
Kishining vaziyat talablari ustidan ko'tarila bilish dastlabki vaziyatdan ustun 
keladigan maqsadni qo'yish qobiliyatga to'g'ri keladi.