O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta`lim vazirligi pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar talimi boshqaruv hamda pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

2.2. O’quvchi temperamenti va unga individual yondashuv
Temperamentning chinakam ilmiy nazariyasini ishlab chiqish uchun asosi I. P. Pavlovning tipologik xususiyatlar haqidagi ta'limoti yaratildi. asab tizimi bu bilan u temperamentning to'rt turini bog'ladi. Asab tizimining xususiyatlari insonning tug'ma individual xususiyatlari bo'lib, ular bevosita yoki bilvosita odamning aqliy tashkilotining barcha tarkibiy qismlariga, uning xatti-harakati va faoliyatiga ta'sir qiladi. Asab tizimining xususiyatlari qobiliyatlar, ehtiyojlar, motivlar va motivatsion munosabatlarning moyilligi va rivojlanishida, temperament va o'ziga xos ruhiy holatlarga moyillik, intellektual va jismoniy stressga chidamlilik, individual uslub va faoliyatni amalga oshirishdagi muvaffaqiyatlarda namoyon bo'lishi aniqlandi. 
Ajoyib rus o'qituvchisi K.D. Ushinskiy bolalarga individual yondashish usullarining keng uslubini, yaxshi odatlarni rivojlantirish bo'yicha profilaktik ish asoslarini ishlab chiqdi. Shu bilan birga, u bolaga individual yondashishning murakkab jarayonida biron bir aniq retseptlar berish mumkin emasligi haqida fikr bildirdi va shu bilan muammoni hal qilishning ijodiy xususiyatini ta'kidladi. Inqilobdan oldingi Rossiyaning o'qituvchilari va jamoat arboblari maktabgacha yoshdagi bolalarga individual yondashuvning nazariy qoidalarini ishlab chiqishga, ularni amaliyotga tatbiq etishga e'tibor qaratdilar. Shunday qilib, E.N. Vodovozova bolaning xatti-harakatlarini har tomonlama tahlil qila olishi uchun pedagoglar va ota-onalarning psixologiya va fiziologiyasining ilmiy asoslarini bilish zarurligini ko'rsatdi. Farzandlar tarbiyasida u mehnatga katta o'rin ajratdi, uni eng samarali, eng yaxshi tarbiya vositasi deb bildi. Shu bilan birga, u istisnosiz barcha bolalarga yaqinlashish uchun yagona qoidalarni ishlab chiqish mumkin emasligi haqida ogohlantirdi, chunki bolalar individual xususiyatlarida juda farq qiladi.
uchli, muvozanatsiz, kuchli qo'zg'alish va kamroq kuchli inhibisyon bilan ajralib turadi, xolerik temperamentga mos keladi. Xolerik temperamentli bola uchun qo'zg'aluvchanlik, faollik va chalg'itish xarakterlidir. U hamma narsaga ishtiyoq bilan g'amxo'rlik qiladi. O'z kuchini o'lchamasdan, u ko'pincha boshlagan ishiga qiziqishni yo'qotadi, uni oxiriga etkazmaydi. Bu beparvolikka, janjalga olib kelishi mumkin. Shuning uchun bunday bolada inhibisyon jarayonlarini kuchaytirish kerak va chegaradan tashqariga chiqadigan faoliyat foydali va amalga oshirilishi mumkin bo'lgan faoliyatga o'tkazilishi kerak. Topshiriqlar bajarilishini nazorat qilish, boshlangan ishni oxirigacha yetkazishni talab qilish kerak. Sinfda siz bunday bolalarni materialni tushunishga, ularga murakkabroq vazifalarni qo'yishga, ularning qiziqishlariga mohirona tayanishga yo'naltirishingiz kerak.
Kuchli muvozanatli (qo'zg'alish jarayoni inhibisyon jarayoni bilan muvozanatlanadi), harakatchan, sangvinik temperamentga mos keladi. Sanguine temperamentli bolalar faol, ochiqko'ngil, o'zgaruvchan sharoitlarga osongina moslashadi. Ushbu turdagi yuqori asabiy faoliyatning bolalarining xususiyatlari bolalar bog'chasiga kirganlarida aniq namoyon bo'ladi: ular quvnoq, darhol o'zlari uchun o'rtoqlar topadilar, guruh hayotining barcha jabhalarini o'rganadilar, katta qiziqish bilan mashg'ulotlar va o'yinlarda faol ishtirok etadilar. . Kuchli, muvozanatli, inert, (flegmatik temperamentga mos keladi). Flegmatik bolalar xotirjam, sabrli, ular qattiq ishni oxiriga etkazishadi, boshqalarga teng munosabatda bo'lishadi. Flegmatikning kamchiliklari uning inertsiyasi, harakatsizligi, u darhol diqqatni jamlay olmaydi, diqqatni to'g'rilay olmaydi. Umuman olganda, bu bolalar muammo tug'dirmaydi. Albatta, vazminlik, ehtiyotkorlik kabi xususiyatlar ijobiydir, lekin ularni befarqlik, loqaydlik, tashabbussizlik, dangasalik bilan chalkashtirib yuborish mumkin. Turli vaziyatlarda, turli faoliyatda bolaning bu xususiyatlarini diqqat bilan o'rganish, xulosa chiqarishda shoshqaloqlik qilmaslik, ularning kuzatuvlari natijalarini bolaning hamkasblari va oila a'zolarining kuzatishlari bilan tekshirish va solishtirish kerak. Zaif, qo'zg'alish va inhibisyonning kuchsizligi, inhibisyonning kuchayishi yoki past harakatchanlik bilan tavsiflanadi (melankolik temperamentga mos keladi). G'amgin temperamentli bolalar beg'araz, o'zini tuta olmaydi, juda ta'sirchan va ta'sirchan. Bolalar bog'chasiga, maktabga kirayotganda uzoq vaqt davomida ular yangi muhitga ko'nikmaydilar, bolalar jamoasi intiladi, xafa bo'ladi. Ba'zi hollarda, tajribalar hatto bolaning jismoniy holatiga ham javob beradi: u vazn yo'qotadi, ishtahasi va uyqusi buziladi. Bunday bolalarga nafaqat o'qituvchilar, balki tibbiyot xodimlari, oilalar ham alohida e'tibor berishlari, ularga imkon qadar ko'proq ijobiy his-tuyg'ularni uyg'otadigan sharoitlarni yaratish haqida g'amxo'rlik qilishlari kerak.
Ma'lum temperament tipining asosiy xususiyatlari birdaniga hammasi namoyon bo`lmaydi, balki yoshga karb sekin-atsa nerv sistemasining voyaga yetishi bilan bog`liq xolda namoyon bo`ladi. Bu jarayonni biz temperamentning voyaga yetishi deb ataymiz.Temperament tiplarining haraktyeriskasiga baxo beradigan bo`lsak, unda biz ularning har birida yaxshi va yomon xususiyatlar borligini ko`ramiz. Masalan sangvinik o`zining emotsionalligi va ishchanligi bilan ajralib turadi, lyekin uning mayllari, shuning bilan birga, diqqatning tuplanishi byeqarordir. Myelonxolik tyez tolikadi va o`ziga ishonmaydi, tashvishsiz, lyekin u nozik sezuvchi, extiyotkor va xushyor odamdir. Shunday qilib yaxshi va yomon temperament bo`lmaydi. Hozirgi zamon texnikasida melonxolik uchun kiruvchi samolyot uchuvchisi bo`lish nixoyatda kiyin yoki bunday kishilarga tusatdan paydo bo`ladigan avariya xavfi o`z vaktida reaktsiya qilishi lozim bo`lgan murakkab enyergosistyemalarda ishlash ogirlik qiladi. Odamning psixik xususiyatlariga nisbatan faoliyatni shunda yo`l bilan tanlashni profyessional tanlash dyeb ataladi. Melonxolik o`quvchini xatti-harakatlari uchun keskin koyish uning ruxini tushurib yuboradi, o`ziga ishonmasligini Yana ortirib yuboradi va o`z kuchiga shubxa bilan karay boshlaydi. Agar melonxolik o`quvchiga nisbatan kattik talabchanlik qilish yoki keskin munosabatda bo`lish odat tusiga kirib qolsa, o`quvchi ezilib, qo’rkib o’sadi. Aksincha, ragbatlantirish va maktash unga xos bo`lgan o`ziga ishonmaslikni yengishga yordam beradi. Sangvinik boshidan kechirgan kungilsiz xodisalarni tez esidan chikarib yuborishi va o`z kuchi hamda qobiliyatlariga ortiqcha baxo berishga moyildir, salbiy baxoga nisbatan kattiqlik va talabchanlik unga ijobiy ta'sir kursatishi mumkin. Temperament xususiyatini e'tiborga olgan xolda xuddi shunday individual munosabatda bo`lish mexnatni tashkil qilishda, sportchilarning mashklarida va faolyatining boshka turlarida ham bo`lishi mumkin va zururdir. Temperament xususiyatlarining faoliyat talablariga moslashuvining uchunchi yo`li ham bor bo`lib, bu temperamentning salbiy tarzda namoyon bo`lishini motivlar bilan yengishdan iboratdir. Yuqorida aytib utilgandyek, faoliyatning dinamik xususiyatlari faqat temperamentga emas, balki motivlarga ham bog`liqdir. Shuning uchun mazkur odamdagi eng faol motivlardan foydalanib,biz unda temperamentiga xos bo`lgan xususiyatlarga qarama-qarshi xatti-harakat dinamikasining xususiyatlarini yuzaga keltiramiz. Masalan o`quvchilarda yuksakaktivlikni uyg’otadigan juda qiziqarli darsda xoleriklarning vazminlik darajasi xuddi sangviniklarnikidek bo`ladi. .

XULOSA
Inson jamiyatda ravnaqa topishida psixologik temperament va uning xususiyatlari judayam muhim ahamiyatga ega. Bunda har bir o`quv dargohi maktab psixologi bo`ladimi, kasb-hunar maktab psixologi bo`ladimi bolalarni har bir temperament xususiyatiga ko`ra umumiy holda javobga ega bo`lishi kerak. Qaysi temperament xususiyatiga nechi foiz ekanligini aniqlab olish, umumiy holda jabobga ega bo`lish kerak. Qaysi foiz o`quvchilar, qaysi temperament xususiyatiga xos ekanligini aniqlaydigan bu o`quv muassasasida ishlaydigan psixologi hisoblanadi. Bolalarda psixologik temperament va ularni o`ziga xos jihatlarini o`rganish, ota-ona uchun ham, maktab , texnikum, kollej o`qituvchilari uchun ham judayam muhim masala hisoblanadi. Bunda o`sha bolaning 4ta temperament xususiyatiga bo`lib olib, ayrim temperamentga xos bolalar bilan bo`lib-bo`lib ishlansa judayam qulayliklarga ega bo`lib, ham ota-ona bilan ishlashda, ham o`qituvchilar bilan ishlashda, ham bolaning temperament xususiyatiga ko`ra kasb tanlashda bo`lingan xolda Xolerik tipi, sangvenik tipi, flegmatik tipi va melanxorlik tipidagi bolalar bilan ishlash juda ham katta ahamiyatga ega bo`ladi. Shaxs xususiyatlaridan temperament mazmun mohiyatini anglab olish uchun biz o`zi aslida temperament nima? Insonning psixikasidagi temperament turlari nima? haqida ma`lumotga ega bo`lishimiz kerak bo`ladi. Temperament tiplarining tavsiflarida masalan: xolerik temperamentiga xos bo`lgan bolalarda yokida o`smirlarda jizzakilik, qiziqonlik, chaqon, beqarorlik , ularning reaksiyasi juda ham faol tarzda ko`rinadi. Ish qobiliyati ham ularni qiziqtirsagina o`zini samarasini ko`rsatadi. Ular bir ishdan tezda zerikib, ikkinchi ishga o`tib ketadi. Shuning uchun ularga ma`suliyatli bo`lgan, juda ham diqqat va vaqt talab qilinadigan ishlarni yokida o`sha yo`nalishni, kasblarni biz taklif qila olmaymiz. Chunki ular hec qachon bir maromda, bir tempda, oylikni olib ishlay olmaydi. Ular ko`pincha savdo sohasida, birja sohalariga qiziqtirsak bo`ladi. Chunki ularda ehtiyotkorlik, matonat, iroda juda ham mukamal bo`midi, ular bir ishdan juda tez zerikishadi, ularni qiyin ahvolga tushirib qo`yadigan og`ir stress oladigan ishlar ularni bir joyda ushab turolmaydi.