O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muxandislik iqtisodiyot instituti iqtisodiyot fakulteti

III BOB. Qishlok xо‘jaligida kichik biznesni rivojlantirish va 
takomillashtirish yullari. 
3.1. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlanishi bо‘yicha xorijiy 
innovatsion tizim tajribalaridan foydalanish 
Innovatsion salohiyatni oshirish kichik korxonalarni rivojlantirish bilan 
bog‘liq. Jahon tajribasi shuni kо‘rsatadiki, kichik korxonalar katta korxonalarga 
qaraganda, 4 barobar kо‘p innovatsiyalar yaratadi yoki ilmiy tadqiqotga kiritilgan 
har bir dollarga kichik innovatsion korxonalar 2,5 barobar kо‘p mahsulot 
yaratadilar. Innovatsiyalarning turli mamlakatlar, xususan, Xitoy, Tayvan, Koreya 
va Singapurlar misolida mamlakat sanoatida va iqtisodiyotining о‘sishidagi 
ahamiyati e’tiborga sazovordir. Ularning innovatsion rivojlanishi boshqa Yevropa 

---

55 
mamlakatlariga nisbatan ancha tez bо‘lganligi sababi shundaki, bu mamlakatlar 
innovatsiyalarni yaratish uchun texnologiyalarni horijdan sotib olib, о‘zlari uni 
takomillashtirish ustida ishlashgan. 
Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida innovatsionrivojlanish qishloq xо‘jaligi 
sanoat bilan integratsiyalash va savdo bilan qо‘shilish orqali amalga oshmoqda. 
Shu bois jahon qishloq xо‘jaligi bu sohaga aloqador bо‘lmagan sohalar bilan 
qо‘shib olib borish keng tarqalmoqda. Masalan, Yaponiyada shunday dehqon 
xо‘jaliklari 80foizga yetib qoldi. Amerika fermerlarining qishloq xо‘jaligiga 
aloqasi bо‘lmagan sohalardan olayotgan daromadlari о‘rtacha 63 foiz, Xitoyda 
65 foiz, Janubiy Koreyada 40 foizni tashkil etadi. 
Zamonaviy texnika vositalari va biotexnologiyalarning rivojlanishi asosida 
qishloq xо‘jaligi va sanoat о‘rtasidagi munosabatlar murakkablashib bormoqda. 
Yaponiya hukumati о‘tgan asrning 60-yillar oxiriga kelib, mamlakat hududini 
о‘zlashtirishnin uchinchi rejasi haqida qaror qilgan edi. Bu qarorda qishloq 
xо‘jaligini sanoat bila integratsiyalash zaruriyati kо‘zda tutilgan. Hamma joyda 
qishloqni 
industrlashtirsh 
orqali 
mahalliy 
iqtisodiyotni 
rivojlantirish 
rejalashtirilgan. 1978 yil «Qishloq joylarida sanoat korxonalarini rivojlantirish 
haqida»gi qonun e’lon qilindi. Unda qishloq sanoatini tuzish tadbirlari tizimi 
kо‘zda tutilgan edi. Shu qonun asosida "Har bir qishloqda bitta tovar" harakati 
boshlandi. Uning mazmuni shuki, har qaysi qishloqda raqobatbardosh sanoat 
mahsuloti ishlab chiqaradigan bitta korxona bо‘lishi shart. Qishloq sanoatining 
rivojlanishi munosabati bilan «Bitta qishloqda yuzta tovar» shiorini ilgari surgan 
murakkab vazifa kun tartibiga qо‘yildi.
AQSH iqtisodidagi kichik sektorning ulushi nafaqat yalpi ichki mahsulotda, 
balki unda ishlovchilar sonida ham katta. Kichik biznesni rivojlantirishning 900 
dan ortiq markazlari kichik va о‘rta firmalarga konsultatsiya beradilar, boshlovchi 
tadbirkorlarga biznes-rejalar tayyorlashda, davlat tashkilotlaridan moliyaviy 
yordam olishda kо‘maklashadilar. 1,5 mingdan kо‘proq kompaniyalarni 
birlashtirgan okrug kengashlari seminarlar о‘tkazadilar, tadbirkorlarni о‘qitadilar, 
kichik firmalar faoliyatini tashkil qilish bо‘yicha ma’lumotnoma-qо‘llanmalar 

---

56 
tuzadilar. 
Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida kichik biznesni rivojlantirish 
uchun 330ga yaqin maxsus uzoq, о‘rta va qisqa muddatli dasturlar amalga 
oshirilmoqda. Bunda mazkur dasturning yarmidan kо‘prog‘i iqtisodiyotning turli 
sohalarida kichik biznesni shakllantirish maqsadida turlicha kreditlash va ishlab 
chiqarish infrastrukturasini rivojlantirish, tabaqalashtirilgan soliq, solish shaklida 
amalga oshiriladi. 
Yaponiyada ham kichik biznes sezilarli rol о‘ynaydi. Bunga xususiy 
tadbirkorlikni davlat tomonidan qо‘llab-quvvatlashning rivojlangan tizimi 
yaratilganligi imkon berdi. Shu narsa diqkatga sazovorki, Yaponiya qonunchiligi 
kichik va о‘rta korxonalarni ular rivojining barcha bosqichlarida imtiyozli qarz va 
kreditlar berish, turli soliq, imtiyozlaridan foydalanish, texnika va maslahat
yordami kо‘rsatish, axborot xizmatini amalga oshirish, kadrlar tayyorlash va 
malakasini oshirish asosida rag‘batlantirishni nazarda tutadi. Yaponiya sanoatining 
bu sektorida kichik biznes shakllanishiga ta’sir kо‘rsatuvchi muhim omil soliq, 
imtiyozlari va puxta moliya siyosati bilan bir qatorda kichik korxonalarga kredit 
beruvchi xususiy banklarga beriladigan kafolatlar tizimidir. 
Janubiy Koreya, Singapur va Gonkongda kichik va о‘rta korxonalarga zarur 
kapitalning 50 foizgachasi davlat tomonidan berilgan, shuningdek davlat uzoq, 
muddatli kreditlar bо‘yicha foizlar summasining yarmini tо‘lashni ham о‘z 
zimmasiga olgan. Quyidagilar ham kichik korxonalarni qо‘llab-quvvatlovchi 
muhim tadbirlar turiga kiradi: xomashyo va asbob uskunalarni qat’iy baholarda 
yetkazib berish kafolatlangan davlat xaridi. 
Lotin Amerikasi mamlakatlarida kichik kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlikni turli moliya-kredit muassasalari: Peruda Rivojlanish moliya 
korporatsiyasi, Boliviyada Los va Andes Omonat kassasi va Birdamlik banki, 
Urugvayda Milliy rivojlanish korporatsiyasi, Kolumbiyada milliy Kafolat fondi va 
boshqalar qо‘llab-quvvatlaydilar. 
Kichik tadbirkorlik sektori turli mamlakatlar iqtisodiyotida nihoyatda 
muxim vazifani bajarmoqda. Ushbu sektor bozor iqtisodiyoti sharoitida zarur 

---

57 
tezkorlikni ta’minlaydi, ishlab chiqarishda chuqur ixtisoslashuv va tarmoqlashgan 
kooperatsiyani yaratadi. Zero, bularsiz yuksak samaradorlikni tasavvur ham qilib 
bо‘lmaydi. Masalan, AQShda turli yо‘nalishdagi 19 mln.dan ortiq mustaqil 
firmaning 90 foizdan ziyodi mayda korxonalardir. Yaponiyada о‘rta va kichik 
korxonalar tarkibiga kiradigan 10 mln.dan ortiq mustaqil kompaniyalar 
mavjud bо‘lib, ularning 99 foizi kichik biznes sektorida faoliyat kо‘rsatar ekan, 
AQSH va Yaponiyada ishlab chiqarilayotgan yalpi mahsulotning 50 foizdan 
ortig‘i ana shunday korxonalar hissasiga tо‘g‘ri kelmoqda. 
AQShda yangi ishchi о‘rinlarining 3 dan 2 qismi mayda firmalarda tashkil 
etilmoqda. Masalan, 1970 yilda 264 mingta, 1980 yilda 532 mingta, 1988 - 1990 
yillarda 682 mingta kichik korxona va firmalar tashkil topishi aholini ish bilan 
ta’minlashda katta imkoniyat yaratdi. Xullas, kichik biznes AQSH taraqqiyotida 
muhim о‘rin tutadi. 
Kichik va о‘rta biznesni rivojlantirishda Buyuk Britaniyaning ham о‘ziga xos 
yо‘nalishi bо‘lgan. 1970 yilda hokimiyatni boshqargan E.Xito kichik biznesga 
jiddiy ahamiyat bergan va 1971 yil Bolton komissiyasini tuzgan. Komissiyaga 
kichik biznesning ahvolini о‘rganib borishni va uni rivojlantirish bо‘yicha 
takliflar kiritishni topshirgan. Natijada, kichik va о‘rta biznes taraqqiyoti uchun 
eng qulay sharoit yaratilgan. Shunisi e’tiborga loyiqki, mazkur yillarda tashkil 
toptan kichik va о‘rta biznes faoliyati bilan shug‘ullanuvchi firmalardan 96 
foizining har birida ishchilar soni 20 nafardan oshmagan. Umuman, rivojlangan 
mamlakatlarda mehnatga layoqatli kishilarning 70-90 foizi kichik va о‘rta biznes 
bilan shug‘ullanadi. 
Germaniya sanoat ishlab chiqarishining eksportdagi eng katta ulushi bila n 
ajralib turadigan davlatlar sirasiga kiradi. Mazkur mamlakat tovar aylanishi 
bо‘yicha Yevropada birinchi о‘rinda turadi. Uning tajribasidan о‘rganib, xayotga 
tatbiq etsa arziydigan jihatlar juda kо‘p. Aniq, puxta, о‘z vaqtida, bekamu-kо‘st 
bajarish bilan birga doimo har qanday talabga hozir bо‘lish kabi qoidalar shunday 
jihatlardan sanaladi. 

---

58 
Ishlab chiqarish va xizmat kо‘rsatish sohasida endigina о‘z faoliyatini 
boshlagan tadbirkorning bu qoidalarga e’tibor berishi sifat kо‘rsatkichlari 
oshishi hamda ortiqcha xarajatlar kamayishiga olib keladi.
 
Jahonda kichik va 
о‘rta biznes korxonalar xodimlarning о‘rtacha soni bilan belgilanadi (3.1.1-rasm).