O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muxandislik iqtisodiyot instituti iqtisodiyot fakulteti

3.1.1-rasm Jahonda kichik va о‘rta biznes korxonalar xodimlarning 
о‘rtacha soniga nisbatan, kishi 
О‘zbekiston Respublikamizda 2014 yil 1 iyuldan kichik korxonalar 
xodimlarining cheklangan yillik о‘rtacha soni quyidagi sohalarda 2 barobar 
oshirilib, 200 nafargacha bо‘lishi belgilab qо‘yildi, shu jumladan, qurilish 
materiallari sanoati, yengil sanoat, charm-poyabzal sanoati, oziq-ovqat sanoati. 
499
249
249
249
99
19
199
Канада
Италия
Германия
Франция
Нидерландия
Янги Зеландия
Швеция
Швейцария
АҚШ
Россия
249
499
249
Корея
299

---

59 
О‘zbekistonda korxonalarni kichik biznes subyekti toifasiga kiritish faqatgina 
bitta mezon – xodimlarining cheklangan yillik о‘rtacha soni asosida amalga 
oshiriladi, 2003 yildan boshlab О‘zbekiston qonunchiligidan о‘rta biznes 
tushunchasi chiqarib tashlangan.
Rivojlangan mamlakatlarda kichik va о‘rta biznes har 1000 aholi hisobiga 
tо‘g‘ri keluvchi kichik biznes subyektlari soni (3.1.2-rasm). 
3.1.2-rasm-Rivojlangan mamlakatlarda har ming aholiga tо‘g‘ri 
keladigan kichik biznes subyektlar soni 

MDH mamlakatlarida har ming kishiga tо‘g‘ri keladigan kichik biznes 

subyektlar soni (3.1.2-rasm). 
98,1
99,9
99,5
99,8
99,7
99,9
99,8
Канада
Италия
Германия
Франция
Нидерландия
Буюк Британия
Швеция
Швейцария
АҚШ
Россия
99,6
98,0
97,2
Корея
99,9

---

60 
 
3.1.3-rasm MDH mamlakatlarida har ming kishiga tо‘g‘ri keladigan 
kichik biznes subyektlar soni 
О‘zbekiston Respublikasida 2016 yil 1 yanvar holatiga kо‘ra jami rо‘yxatdan 
о‘tgan kichik biznes subyektlari soni 
226 
mingtani tashkil etadi (fermer va dehqon 
xо‘jaliklarisiz) 
Jahon tajribasi shuni kо‘rsatmoqdaki, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik 
korxonalari barqaror iqtisodiy о‘sishning asosiy omili, iqtisodiy konyunkturaning 
о‘zgarishlariga tez moslasha oladigan, yangi texnika va texnologiyalarni doimiy 
ravishda talab qiladigan, mehnat unumdorligi yuqori bо‘lgan xо‘jalik subyektlari 
sifatida keng faoliyat yuritmoqda.
Darhaqiqat, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalarini izchil 
rivojlantirish natijasida aholini yangi ish joylari va daromad manbai bilan 
ta’minlash, joylarda tashabbuskorlikni rag‘batlantirish orqali aholi orasida 
tadbirkorlik kо‘nikmalarini ommalashtirish imkoniyatlari paydo bо‘ladi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalari milliy iqtisodiyotning 
samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. Shu bois, bugungi kunda kichik biznes 
va xususiy kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish asosida 
mamlakatda о‘rta mulkdorlar sinfini shakllantirish, ichki bozorni nisbatan arzon va 

---

61 
sifatli zaruriy tovar va xizmatlar bilan tо‘ldirish, yangi ishchi о‘rinlarini yaratishga, 
shuningdek, ular tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni eksportga 
yо‘naltirish orqali mamlakatimizning eksport salohiyatini rivojlantirishga alohida 
e’tibor qaratilmoqda. 
Shu maqsadda biz turli manbalarni о‘rganish asosida rivojlangan va 
rivojlanish bosqichiga kirayotgan bir necha xorijiy mamlakatlarning bu boradagi 
tajribalarini о‘rganish va tahlil etish asosida ulardan mamlakat iqtisodiyotini 
rivojlantirishda kichik biznes va xususiy kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning 
salmog‘ini oshirishga tadbiq etishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. 
Rivojlangan mamlakatlarda kichik biznesni qо‘llab-quvvatlash davlat 
ahamiyatiga ega bо‘lgan majmuaviy kompleks tuzilma bо‘lib, bunda 
tadbirkorlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish qonuniy asoslab qо‘yilgan 
hamda tadbirkorlar imtiyozli sur’atda kredit resurslari imkoniyatlaridan 
foydalanadilar. Imtiyozli soliq tо‘lash imkoniyatlariga ega, ishlab chiqarish, 
moliya, fan, bozor infratuzilmasidagi jami afzalliklar va yangiliklardan, о‘zlariga 
manfaatli bо‘lgan iqtisodiy о‘sishga kо‘maklashuvchi barcha omillardan 
foydalanadilar. Shuni alohida ta’kidlash о‘rinliki, biror bir mamlakatda davlat 
kichik biznesni qо‘llab-quvvatlashga doir maqsadli va qat’iy iqtisodiy siyosat 
yuritar ekan, albatta о‘z hududida yashovchi aholining iqtisodiyotdagi 
tuzilmalarining о‘ziga xos xususiyatlarini, mentalitetini va shu kabi boshqa 
omillarni ham hisobga olishi zarur . 
Masalan, Germaniyada davlat qishloq joylarida sexlar kо‘rinishidagi kichik-
kichik ishlab chiqarish xо‘jaliklarining faoliyatini qо‘llab-quvvatlash uchun har 
tomonlama rag‘batlantirish bо‘yicha qarorlar qabul qilib, qishloq xо‘jalik 
maxsulotlari ishlab chiqaruvchilarining ma’lum bir ekin turiga yoki о‘simlikka 
ixtisoslanmaganligi, oziq-ovqat va nooziq-ovqat, iste’mol mollarining ishlab 
chiqarilishi keng yо‘lga qо‘yilishiga katta ahamiyat bermoqda.
Yaponiyada esa kichik va yirik kooperatsiya tarmoqlarini shakllantirish, 
mayda va о‘rta biznes imkoniyatlarini rivojlantirib, yirik korxonalar tizimini 

---

62 
yaratishga, tashqi bozorlarda yapon maxsulotlarining, yapon texnologiyasining 
qadru-qimmatini oshirishga alohida e’tibor berila boshlandi.
Jahon tajribasiga nazar tashlaydigan bо‘lsak, rivojlangan mamlakatlarda ham 
dastavval kichik biznesning iqtisodiyotda tutgan о‘rniga alohida ahamiyat berilgan. 
Qisqa muddatda Yevropa iqtisodiyotining asosiy ustunlaridan biriga aylangan 
Germaniyada о‘tkazilgan qat’iy davlat siyosati natijasida mamlakat iqtisodiyotida 
kichik biznes rivojlantirildi va urushdan keyingi yillar mobaynida kichik biznez 
taraqqqiyoti 10 foizdan 65 foizgacha yetdi. 
Yaponiya ham iqtisodiyotda kichik biznesni jadal rivojlantirishi natijasida 
“yapon mо‘jizasi”ni yaratib, dunyoda bu boradagi eng yuksak natijalarni qо‘lga 
kiritdi, ya’ni, Yaponiyada aholi jon boshiga 38000 AQSH dollari hisobida 
daromad kela boshladi, xolbuki, kichik biznesni rivojlantirish borasidagi islohotlar 
boshlanishidan avval bu kо‘rsatkich atigi 600 AQSH dollarini tashkil etardi, xolos. 
Jahon sanoatida yetakchi о‘rinda turadigan Yaponiyaning «Yamaxa» transmilliy 
kompaniyasi butun dunyo bо‘yicha yiliga bir necha о‘n milliard AQSH dollariga 
teng mahsulot ishlab chiqarmoqda, xolbuki mana shu “naxang,, kompaniya ham 
о‘z faoliyatini 40-yillar oxirida 7 nafar odam ishlaydigan velosiped tamirlashni 
amalga oshiruvchi kichik kooperativ (ustaxona) shaklida boshlagan edi.
2000 yillargacha о‘tgan 20 yil (1980-2000 yy.) davomida Xitoy Xalq 
Respublikasi (XXR) о‘z iqtisodiyotini kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka 
keng yо‘l ochish asosida tashkil etishi natijasida mamlakat iqtisodiy, siyosiy va 
davlat inqirozidan kо‘p kо‘rsatkichlar bо‘yicha chiqib ketdi va jahon taraqqiyotida 
о‘zining munosib о‘rnini topdi. Yutuqlar shu darajada qoyil qolarliki, global 
iqtisodiy tahlil markazlari hisoblangan Butunjahon banki va Xalqaro Valyuta 
Jamg‘armasining tan olib aytishicha, bunday “taraqqiyot tezligi”da Xitoy iqtisodiy 
rivojlanish absolyut kо‘rsatkichlari bо‘yicha 2015-2020 yillarga kelib, AQSH va 
Yaponiyadan о‘zib ketishi mumkin. Keyingi 20 yil davomida XXRning YAIM bir 
necha barobar о‘sib, 1998 yilda 8 trln. yuan (taxminan 1 trln. AQSH dollari)ga 
yetdi. Aholi jon boshiga tо‘g‘ri keladigan о‘rtacha daromad 16 marta – 184 
yuandan 2972 yuangacha, aholining pul jamg‘armalari 254 martaga (450 mlrd. 

---

63 
AQSH doll.) oshdi. Bu davrda YAIMning о‘rtacha yillik о‘sish sur’ati 10 foizni, 
jumladan, sanoatda – 15,8 foiz, qishloq xо‘jaligida 7 foizni tashkil etdi. Bu esa 
davlatning iqtisodiyotni rivojlantirishga sarflaydigan ulkan ichki investitsiya 
jamg‘armasining shakllanishiga asos bо‘ldi.
XXR iqtisodiyoning jadal rivojlanishining asosiy sabablaridan yana biri 
kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari va xorijiy investorlar 
faoliyatining davlat tomonidan qо‘llab-quvvatlanishi va ximoyalanishidir. Buning 
tasdig‘i sifatida shuni kо‘rsatish mumkinki, 1979 yildan xozirgi vaqtgacha 
Umumxitoy xalq vakillari yig‘ini (UXVY) va UXVY Doimiy qо‘mitasi tomonidan 
328 ta qonunlar kо‘rib chiqilib, ular bо‘yicha sharh va qarorlar qabul qilingan. 
Davlat kengashi orqali XXR hukumati 
moliyaviy-iqtisodiy va bozor 
munosabatlarining turli jihatlarini tartibga soluvchi 700 dan ortiq meyoriy xujjatlar 
chiqardi. 
Xitoyda iqtisodiy islohotlar va modernizatsiyalashning ajoyib va original 
jihatlaridan yana biri bu “ochiq” iqtisodiy siyosatning olib borilishidir. Bu siyosat 
о‘z aksini shunda namoyon qiladiki, mamlakatda maxsus iqtisodiy zonalar tashkil 
etilgan, 14 ta yirik dengiz portlari va shaharlar ochiq deb e’lon qilingan. Butun 
Xaynan provinsiyasi (shu nom bilan ataluvchi orolda joylashgan) maydoni maxsus 
ochiq iqtisodiy hudud deb e’lon qilindi. Shanxayda Pudun yangi iqtisodiy rayoni 
tashkil etildi va x.k.
Ochiqlik siyosati esa, avvalo, mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyatini 
xalqaro amaliyot talablari asosida olib borish imkonini berdi. Natijada tashqi 
savdoda islohotlar amalga oshirildi, valyuta tushumi xarajatlarini rejalashtirishga 
chek qо‘yildi, muntazam va bosqichma-bosqich ravishda bojlarning umumiy 
miqdori kamaytirilib borildi. Xorijiy kapital qо‘yilmalar uchun Markaziy bank va 
davlatning huquqiy va iqtisodiy kafolatlarini belgilovchi kompleks tizim yaratildi. 
“Ochiqlik siyosati” va qulay investitsion iqlimning yaratilishi Xitoyni 
iqtisodiyotga chet el kapitalini kiritish bо‘yicha AQShdan keyingi, ikkinchi 
markazga aylantirdi. Islohot yillarida Xitoyda 370 mlrd. AQSH dollaridan kо‘proq 
chet el kapitalidan foydalanilgan. Xorijiy kapital ishtirokida 300 mingdan ziyod 

---

64 
investitsion loyihalarni amalga oshirishga erishilgan. Bunda 17,5 mln kishi band 
bо‘lgan. 
Shuningdek, kichik biznes va xususiy kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni 
rivojlantirish borasida Janubiy Koreya, Isroil, Malayziya va Iordaniya davlatlarida 
ham foydali tajribalar tо‘plangan. 
Sо‘ngi yillarda Isroil davlati kichik biznes va xususiy kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlikni har tomonlama qо‘llab-quvvatlashga qaratilgan siyosatni ishlab 
chiqib, 1998 yilda kichik biznes rivojlantirish bо‘yicha 64 ta markaz tashkil etildi. 
Iordaniyada kichik mayda ishlab chiqaruvchilar iqtisodiyotning notartib 
sektori deb ataladigan sektorni tashkil etadigan xо‘jalik subyektlaridir. Unga 
quyidagilar kiritiladi: 

band bо‘lgan xodimlar soni 9 kishidan ortmaydigan mayda sanoat 
korxonalari, shuningdek, texnikani ta’mirlaydigan va xizmat kо‘rsatadigan 
ustaxonalar; 

sex va uylarda amalga oshiriladigan, yollanma va oila mehnatidan 
foydalaniladigan hunarmandchilik ishlab chiqarishi; 

uy xizmatkorlari, xaydovchilar, yuk ortuvchilar, korovullar, oshpazlar va 
boshqalarni о‘z ichiga olgan shaxsiy xizmatlar sohasi; 

mayda chakana savdo va maishiy xizmat kо‘rsatishni о‘z ichiga olgan mayda 
an’anaviy xizmat va an’anaviy transport sohasi. 
Shu paytgacha bozor tarkibida band bо‘lganlar soni bо‘yicha notartib sektor 
kichik korxonalar sohasidan bir yarim baravar kо‘p bо‘lib, ustunlik qilib keladi. 
Iordaniyada mayda tovar ishlab chiqarishining, zamonaviy mehnat qurollarini 
chiqarish va ta’mirlash, elektr maishiy va radioelektron texnika, tibbiy uskunalar, 
avtotransportni ta’mirlash tarmoqlari va xokazolar tobora keng tarqalmokda. Bu 
tarmoqlar yirik shaxarlarda kо‘proq rivojlangan. An’anaviy tarmoqlarning asosiy 
qismi esa kichik chekka shaxarlarda jamlangan. Ta’mirlash tarmoqlarida konveyer 
tizimi qо‘llanadigan ustaxonalar ustunlik qiladi. Unda muayyan ishchilarning 
izchillik bilan bajarilgan qо‘shma mehnati natijasi sо‘nggi mahsulot hisoblanadi. 
Bunday muassasalar kо‘pincha kichik xususiy korxonalarga aylanadi. 

---

65 
Mayda ishlab chiqarish qishloq-shahar yо‘nalishida kо‘chib yurishni 
sekinlashtiradi. Chunki asosiy korxonalar uchun xom ashyo avval uni tayyorlovchi 
dehqonlardan qishloqdagi yarim tayyor mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi kasanachi 
ustalarga va ulardan keyingina u tugal qayta ishlaydigan korxonalarga keladi. 
Raqobat sharoitida bunday kо‘p bosqichli aloqalar dehqonga va shaxar vakiliga 
qо‘shimcha mablag‘lar olib keladi. 
Iordaniyada 
ilmiy-texnika 
yutuqlarining 
tarqalishi 
va 
transmilliy 
kompaniyalarning kirib kelishi mayda ishlab chiqarishning zamonaviylashishi, uni 
ishlab chiqarishning zamonaviy asboblari va vositalari bilan ta’minlanishiga olib 
keldi. Bu esa yanada zamonaviyroq mahsulot ishlab chiqarishga о‘tish imkonini 
berdi. Shu bilan birga, tovar ishlab chiqaruvchilarning asosiy qismi yangi ishlab 
chiqarish vositalarining qimmatligi tufayli bugungi kungacha ishlab chiqarishning 
an’anaviy vositalaridan foydalanadi. 
Zamonaviy ishlab chiqarishlarda texnika bilan ta’minlanish va energiyadan 
foydalanish darajasi an’anaviyga qaraganda yuqoriroqdir. An’anaviy mayda tovar 
ishlab chiqaruvchilari aylanma mablag‘lari tuzilmasida mashina va uskunalarning 
qiymati emas, balki xom ashyoning qiymati kо‘proq ulushni tashkil etadi. Bu esa 
gilam tо‘qish, charm va muynadan, rangli metallardan, sun’iy va tabiiy 
qimmatbaxo toshlardan ishlangan buyumlar ishlab chiqarish uchun xosdir. Bunday 
tarmoqlar uchun aylanma mablag‘lar mikdori asosiy aylanma mablag‘lar 
miqdoridan 25-30 baravar oshadi. 
Shu tariqa, Iordaniyada rivojlanishning murakkabliklari va bir xil emasligiga 
qaramay, mayda ishlab chiqarish mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy tuzilmasining muhim 
qismi hisoblanadi. U jamiyatning xо‘jalik tuzilmasini kо‘p jihatdan belgilaydi va 
kichik tadbikorlikning asosiy negizini tashkil etadi. Hozirgi kunda jahon 
iqtisodiyotida asosiy iste’mol tovarlariga bо‘lgan extiyoj о‘rtacha har tо‘qqiz oyda 
о‘zgarib turishi kuzatilgan. Shuni hisobga olsak, aynan kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlik korxonalari faoliyatining afzalliklari yanada yaqqol, yorqinroq 
namoyon bо‘ladi. YA’ni ular 

---

66 
iqtisodiy taraqqiyotning mustahkam va ravon yо‘lga tushib olish uchun muhim 
ahamiyat kasb etadi. 
Quyidagi jadvalda turli xorijiy mamlakatlar iktisodiyotida kichik biznesning 
о‘rni tо‘g‘risidagi ma’lumotlar keltirilgan. Statistik ma’lumotlarda qayd etilishicha, 
rivojlangan mamlakatlarda yalpi ichki mahsulotning 50-67 foizi kichik biznes 
korxonalari hisssasiga tо‘g‘ri keladi. Bu kо‘rsatkich AQShda 50-52 foizni, 
Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida 63-67 foizni, Yaponiyada 52-55foizni tashkil 
etadi. MDH mamlakatlarida esa kichik biznesning yalpi ichki maxsulotdagi ulushi 
rivojlangan mamlakatlarga nisbatan past kо‘rsatkichni tashkil etmoqda. 
Yaponiyada barcha kompaniyalarning 99,6 foizi, sotilgan mahsulotning 55 
foizi va sanoatda band bо‘lganlarning 80 foizi kichik va о‘rta korxonalar ulushiga 
tо‘g‘ri keladi. Bunday yuqori kursatkichlar kо‘pchilik tadbirkorlarning kichik 
biznesga jalb etilganligidan dalolat beradi. Mazkur mamlakatda kichik biznes 
sohasi juda kо‘p korxonalarni (uy xо‘jaligidan boshlab to zamonaviy texnikalar 
bilan qurollangan