O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi s. R. Sharipov yer tuzish asoslari

 Relef landshaftlarning tabaqalanishiga olib keladi. Qiyaliklarning yuqori qismining 
buzilishi va yuvib ketilishi, o‘rtasida - ularning oqib o‘tish jarayoni, pastki qismida va
 
qiyaliklar tagida - yuvilgan tuproqlarning yig‘ilishi sodir bo‘ladi.
 
Aholi zich joylashgan tumanlarda, shaharlarda va qishloqlarda, foydali qazilma boyliklar qazib 
olinadigan joylarda antropogen relef shakllanadi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida yerning ustki 

---

45 
qismi shaklining o‘zgarishi eroziya (ayniqsa, suv eroziyasi), o‘rmonlarni qirqish, hududni nooqilona 
tuzish, tuproqlarga noto‘g‘ri usullarda ishlov berish natijasida ro‘y beradi. 
Relefning har xil tavsiflari orasida yer yuzasining nishabligi katta ahamiyatga ega. U, suv 
eroziyasini keltirib chiqaruvchi bosh omil sifatida qishloq xo‘jalik yerlarining haydalishiga va 
haydalma ekinlarning, ko‘pchilik hollarda donli ekinlarning ham joylashishiga cheklavchi ta’sir 
ko‘rsatadi, hududni tuzish shakllarini va dehqonchilik texnologiyalarini oldindan belgilaydi.
Bir xil nishablikda yerlarning eroziyaga turg‘unligi tuproqlar mexanik tarkibiga, tuproq tagidagi 
qatlam jinslariga, yog‘ingarchilik miqdori va intensivligiga va boshqa sharoitlarga bog‘liq. 
Haydalma ekinlarni joylashtirish, asosan, nishabligi 2-3
0
gacha bo‘lgan uchastkalar bilan cheklanadi, 
g‘alla - 5-7
0 
gacha. Nishabligi 5-7
0 
katta bo‘lgan haydalma yerlar faqat o‘tlarni ekish uchun 
foydalanilishi mumkin. Yerlar eroziyasining oldini olish uchun ularni eroziyaga qarshi tuzish amalga 
oshiriladi; tuproq yuvilish xavfi yuqori bo‘lgan hududlarni pichanzorlar va yaylovlar egallaydi. 
Haydalma yerlarda shu maqsadda tuproqni himoya qiluvchi ko‘p yillik o‘tlar tarkibida bo‘lgan 
almashlab ekishlar joriy etiladi. 
Qiyalik yerlarni eroziyaga qarshi tashkil etishning yetakchi bo‘g‘ini dalalar va mustaqil ishlov 
beriladigan uchastkalarni (ishchi va sug‘orish uchastkalari) to‘g‘ri joylashtirish hisoblanadi. 
Qiyaliklarning tikligiga va shakliga bog‘liq holda almashlab ekishlar hududlarida dalalarni ichki 
tuzishning har xil usullari qo‘llaniladi: eroziyadan xavfsiz uchastkalarda ekinlarni uzunasiga 
joylashtirish, ko‘ndalangiga - oddiy qiyaliklarda, konturli - murakkab eroziya xavfi bor qiyaliklarda, 
polosali - dehqonchilikning og‘ir sharoitlarida.