O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand qishloq xo’jalik instituti gumanitar fanlar kafedrasi falsafa

O’zbekiston va jaxon. Mustaqil O’zbekistonning jaxon sivilizasiyasiga g’ushilishining falsafiy-metodolog’ik muammolarini o’rganish Nihoyatda muhim. O’zbekiston o’zining ko’p asrlik milliy davlatchiligi, madaniyati, ilm-fani, san’ati, o’ziga xos va betag’ror xayot falsafasi bilan jaxon sivilizasiyasi rivojiga muhim xissa qushdi. O’zbek xalqi jaxonga fan, san’at, falsafa, tibbiyot, siyosat, huquq, tarix soxalarida ulmas asarlar yaratgan, buyuk allomalarni bergan. Biroq mustamlagachilik yillarida ruy bergan quyidagi jarayonlar xalqimizning jaxon sivilizasiyasiga g’ushilishi uchun imkon bermagan:
- o’z milliy davlatchilikiga ega bo’lmaganligi;
- milliy madaniyatning tabiiy rivojlanish imkoniyati cheklanganligi;
- mustabid to’zum mafkurasining tazyig’i ostida dunyodan o’zib g’uyilganligi;
- tarixi, ona tili, ma’naviy merosidan begonalashish alomatlari paydo bo’lganligi;
- milliy qadriyatlari, an’ana va urf-odatlarining yo’qolib borganligi, ularni asrab-avaylash imkoniyatining kamligi va boshqalar.
Mustaqillik tufayli O’zbekiston o’z taraqqiyot yo’lini erkin tanlash, milliy davlatchilik asoslarini yaratish va jaxon sivilizasiyasiga qushilish imkoniga ega bo’ldi. Mamlakatimiz o’z mustaqilligining dastlabki yillaridanoq jaxon sivilizasiyasiga qushilish yo’lini tanladi.
Jaxon sivilizasiyasi yutuqlaridan baxramand bo’lish mustaqil rivojlanish yo’liga kirgan davlatning dunyo hamjamiyatida o’ziga xos rivojlanishini ta’minlaydi. Binobarin, har bir xalq mustaqil bo’lganidan keyin o’zining iqtisodiyoti, madaniyati, milliy davlatchilik siyosatini amalga oshiradi. U o’z imkoniyatlariga tayanib, jaxon hamjamiyatiga kirib borar egani, bu jarayon milliy falsafada ham o’z ifodasini topadi.
Mustaqillik milliy falsafaning negizi, uning umumjaxon falsafiy jarayoni bilan qushilishi va uygunlashuvining eng asosiy shartidir. Mustaqillikka erishmagan xalq milliyligini, o’ziga xos qadriyatlari, urf-odatlari, ruhiyati va dunyoqarashini o’z falsafasida tula-tukis aks ettira olmaydi.
Mustaqil bo’lmagan xalqning falsafasida mustamlagachilarning g’oyalari doimo ustuvor bo’ladi. Faqat mustaqilliqqina ijtimoiy ongning hamma soxalarida, dunyoqarashning barcha jabhalarida milliylikning tula-tug’is namoyon bo’lishi uchun zamin yaratadi.
Tarixning sabog’ berishicha, xech qanday davlat boshqa bir davlatga, boshqa bir xalqga o’z manfaatlarini ko’zlamasdan beg’araz yordam ko’rsatmaydi. Jaxon sivilizasiyasiga qushilish har bir mustaqil rivojlanayotgan davlatning taraqqiyotida o’z kuchi va imkoniyatlariga, ilgor an’analariga, qadriyatlariga, milliy davlatchilik tajribalariga, intellegtual salohiyatiga, tabiiy boyliklariga tayanishini inkor etmaydi, balki ularning keng rivojlanishini taqozo etadi.
Erkinlik, mustaqillik hamisha zaruratni, mas’uliyatni aniqlashni taqozo etadi: erkinlik va mustaqillik jamiyatning har bir a’zosi oldiga «Biz kim edik? «xozir qanday ahvoldamiz?» va «qanday bo’lishimiz kerak»? degan savollarga vijdonan javob berishni talab etadi. Mustaqillik yillarida farovon va baxtli xayotni bizga kimdir yaratib bermasligini, balki o’z aqlimiz, kuchimiz bilan yaratishimiz lozimligini aniqlashni taqazo etadigan dunyoqarash shakllangani bu savollarga javoblar izlanilayotganligidan, ularni xal qilish choralari qurilayotganidan dalolat beradi. Boshqa mamlakatlardan, yaxlit va bir butun jaxon tizimidan ajralib qolgan xolda bu borada ham taraqqiyotga erishib bo’lmaydi.
Taraqqiyotga sivilizasiyali yondashuv o’ziga xos xususiyatlarga ega. O’zbekiston va jaxon tarixini o’rganishga bunday qarash xozirgi zamon falsafasida muhim yo’nalishlardan biri sifatida qaror topmog’da. U tarixiy haqiqatni xolisona baxolashga, milliy xususiyatlarning o’ziga xosligini aniqlashga, insoniyatning ilg’or rivojlanish tajribalarini bilishga va ulardan ijodiy foydalanishga imkon beradi. Jaxon tarixiga sivilizasiyali yondashuv insoniyat taraqqiyoti zo’rliksiz va inqilobiy sag’rashlarsiz o’ziga xos tadrijiy yo’ldan ilgarilab borganida jamiyat katta foyda ko’rishi, odamzod boshiga turli ijtimoiy ofatlar tushmasdan rivojlanishi mumkinligini ko’rsatadi.
O’zbekistonnning dunyo sivilizasiyasiga qushiluvining asosiy yo’nalishlari, mamlakatimiz istiqloli va o’ziga xos tadrijiy taraqqiyot yo’lining nazariyasi va amaliyoti I.A. Karimovning «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li», «O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy yo’nalishlari», «O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida», «O’zbekiston XXI asr busag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari», «O’zbekiston XXI asrga intilmoqda» kabi asarlari, nutq va maqolalarida keng yoritilgan. Bu konsepsiyaning mohiyati nimadan iborat?
O’zbekistonning milliy jihatdan mustaqil bo’lishi obyektiv zaruriy jarayon, ajdodlarimizning azaliy orzusi, o’zbek xalqining buyuk tarixiy yutug’idir. Bunda quyidagilar alohida e’tiborga molik:
- O’zbekiston konstitusiyasining qaboul qilinishi;
- milliy mustaqillik ramzlari bo’lgan davlat bayrogi, davlat madxiyasi, davlat gerbining qabul qilinishi;
- milliy davlatchilik demokratik tizimining shakllanganligi;
- xalqimiz tabiat ato etgan barcha boyliklarga egalik huquqini o’z qo’liga olganligi;
- milliy armiya va xavfsizlik tizimi yaratilganligi;
- milliy qadriyatlarni tiklash va rivojlantirish.
O’zbekiston mustaqilligini mustahkamlash, jamiyat xayotini tubdan isloh etishning asosiy tamoyillari Prezident I.A. Karimov tomonidan ishlab chiqildi. Bu jarayonning umuminsoniy jihatlari va jaxon sivilizasiyasiga xos tomonlarining amalga oshishi muayyan muddatni talab qiladi. Bu muddatda amalga oshiriladigan barcha ishlar o’tish davri zaruratidan kelib chiqadi.
Mustabid tuzum davrida jaxon sivilizasiyasidan ajratib qo’yilgan O’zbekiston bu borada ikkita uzviy yo’nalishda faoliyat yuritishga majbur bo’lmoqda. Birinchidan, mustaqillikni mustahkamlash, milliy qadriyatlarni tiklash va asrab-avaylash asosida o’ziga xos va o’ziga mos yo’ldan borish. Ikkinchidan esa, bu jarayonda umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligini ta’minlash, jaxon sivilizasiyasi yutuqlaridan keng foydalanish, demokratik jamiyat qurish vazifalarini amalga oshirmoqda.
Bir qarashda ikki xil yo’lga o’xshab ko’ringan bu taraqqiyot usuli, aslida umumiy jarayonning uzviy bog’liq ikki jixati, bir-birini taqozo etadigan tomonlarning dialegtikasidir. O’zbekistonning I.A. Karimov tomonidan asoslab berilgan o’ziga xos taraqqiyot yo’li quyidagi tamoyillarni nazarda tutadi:
1) iqtisodning siyosatdan ustuvorligi;
2) davlatning bosh islohotchi ekanligi;
3) qonun ustuvorligi;
4) kuchli ijtimoiy siyosat;
5) bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tish.
O’zbekistonning tadrijiy taraqqiyot yo’li ayrim davlatlarning bozor munosabatlariga «shog terapiya»si usuli bilan o’tish tajribasidan keskin farqlanadi. O’zbekistonning mustabidlikdan qutulgan dastlabg’i davrdagi o’ziga xos iqtisodiy ahvoli, sobiq Ittifoq davrida o’lkaning xom-ashyo yetkazib berishga ixtisoslashishi kabi og’ir meros bilan birga xalqning ming yillik tajribasi, undan kelib chiqadigan xulosalar bozor munosabatlariga tadrijiy ravishda bosqichma-bosqich o’tishni taqazo etdi.
Iqtisodiy isloxotlar va sivilizasiyalashgan bozor. Uzoq yillar davomida shakllangan iqtisodiy strugturada tub o’zgarishlarni zudlik bilan qisga vaqt ichida amalga oshirishning salbiy oqibatlari oldini olishga va puxta uylangan strategig rejalarni amalga oshirishga aloxida e’tibor berildi. Isloxotlarning amalga oshirilishi milliy manfaatlar uchun xizmat qilishi zarurligi, odamlar isloxotlar uchun emas, balki isloxotlar odamlar uchun xizmat qilishi zarurligi e’tiborga olindi.
Isloxotlar amalga oshirilgan kunga qadar respublika aholisining aksariyat qismi iqtisodiy jixatdan nochor axvolda bo’lib, mulkning davlat tasarrufidan chiqarilishi va xususiylashtirilishi jarayonida aholining iqqi toifaga ajralishi, xaddan tashgari boyib va qashshoqlashib ketishi muqarrar ravishda turli noroziliklar va ijtimoiy larzalarni keltirib chiqarishi mumkin edi. Ana shularni hisobga olib, I.A. Karimov bozor munosabatlariga o’tishning muhim xususiyatlaridan biri sifatida aholini ijtimoiy ximoyalashga qaratilgan kuchli siyosat g’oyasini ilgari surdi.
Bozor munosabatlarini amalga oshirish bir necha bosqichdan iborat qilib belgilandi. Har bir bosqichda ma’lum iqtisodiy tadbirlar amalga oshirildi. Bular quydagilardir:
- mulkni xususiylashtirish;
- mulkning davlat tasarrufidan chiqarilishi;
- mulkning xilma-xil shakllarini vujudga keltirish;
- agrar islohotlarni amalga oshirish;
- milliy valyutani muomalaga kiritish;
- yangi iqtisodiy infrastrugturaning yaratilishi;
- rivojlangan mamlakatlar bilan hamkorlikdagi qo’shma korxonalarning barpo etilishi;
- innovasiya siyosatini amalga oshirish;
- xorijiy investisiya, texnika va texnologiyalarni mamlakat iqtisodiyotiga jalb etish va boshqalar.
Xullas, bozor munosabatlariga o’tishning madaniy sivilizasiyali xarakterga ega ekanligi O’zbekiston mustaqilligini mustahkamlashning muhim xususiyatidir. Chinakam sivilizasiyalashgan bozor munosabatlari, bozor vositalari faqat yuksak ma’naviyat, yuksak axloqiylik va vatanparvarlik negizlarida barpo etilishi mumkin. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish va bozor munosabatlarini shakllantirishda respublikamizning bugungi holati, imkoniyatlaridan kelib chiqib, isloxotlarning maqsadi xalq va davlat munosabatlari tomon yo’naltirildi.
O’zbekistonning jaxon hamjamiyatiga kirishiga imkon beradigan qulay shart-sharoitlari quyidagilardir:
- mamlakatning nihoyatda ko’p boyliklarga ega ekanligi;
- sanoat uchun zarur bo’lgan xom ashyo zaxiralarining ko’pligi;
- ishchi kuchlarining mo’lligi;
- O’zbekistonning tabiiy — jug’rofiy qulay o’rni;
- mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy barqarorlik;
Ana shu imkoniyatlarning ro’yobga chiqishi O’zbekistonning iqtisodiyot sohasida jaxon sivilizasiyasiga qo’shilib borishi uchun keng istiqbollar yaratadi.
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar negizida kishilarning mehnatga, mulkka, mexnat maxsuliga bo’lgan munosabatini o’zgartirish g’oyasi yotadi. Uzoq yillar davomida mexnatga bo’lgan qarashlarda biryog’lamalik zug’m surib keldi. Ishlab chiqarish vositalariga bo’lgan ijtimoiy mulkchilik — kishilar mexnat faolligining asosi barcha ijtimoiy illatlarning bosh sababchisi — xususiy mulkchilik degan noto’g’ri qarash o’zini oqlamadi. Shaxsiy manfaatdorlikni inkor etish, jamoa, jamiyat uchungina faol mexnat qilish, iqtisodiyotni mafkuraviy maqsadlarga buysundirish; mexnat raqobati o’rniga soxta musobagani joriy etish insonning mexnatdan, o’z-o’zidan va jamiyatdan begonalashuviga, bog’imandalik kayfiyatining shakllanishiga olib keldi. Bu esa jamiyat inqirozini tezlashtirdi.
O’zbekiston sharoitida bozor munosabatlarini shakllantirishda mexnatga, mulkka va insonning o’z-o’ziga bo’lgan munosabatini tubdan o’zgartirishning nazariy-falsafiy asoslarini ishlab chiqish zarurati vujudga keldi va bu I.A. Karimov asarlarida o’z ifodasini topdi. Mexnat va mexnatga munosabat soxasida qator yangiliklar joriy etildi. Mexnatga munosabatda xususiy mulkning o’rni, mulkdorning jamiyat xayotidagi ahamiyati yangicha tushunila boshlandi. Davlat va jamiyatning kuch-qudrati fuqarolarning tadbirkorligi, boyligi, ishbilarmonligiga bog’liq ekan anglab olindi.
Sivilizasiyali rivojlanish va mulkiy plyuralizm. Bozor munosabatlari sharoitida maxsulot sifati va samaradorligini yaxshilashning muhim qonuniyatlaridan biri raqobatli muxitni yaratish, kishilarda xujayinlik xissini shakllantirish, mexnat maxsuliga egalik qilish, shaxsiy manfaatdorlik va uni davlat manfaatlari bilan bog’lash muhim tamoyil sifatida joriy etila boshlandi. Mexnatni tashkil etish jarayonida kishilarning kasbiy maxorati, bilimi, tajribasi, ko’nikma va malakasi, mexnat madaniyati, mexnatni tashkil etishga ijodiy yondashish kishilarning mexnat va mulkka bo’lgan munosabatini ko’rsatuvchi mezonga aylandi.
Mul nima? har bir inson o’zining ongli faoliyatida mulkka ega bo’lishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. Bu mulk insonning aqliy va jismoniy mexnat faoliyatida yaratilgan va uning barqaror yashashi uchun kafolat beradigan moddiy va intellegtual boylikdir.
Mulk avloddan-avlodga meros bo’lib utishi ham mumkin. Mulk mulkdorning tasarrufida bo’lgan barcha tirikchilik va ishlab chiqarish vositalaridir. Mulkning shaxsiy, xususiy, jamoa, davlat mulki singari shakllari mavjud. Mulk egasi o’z tasarrufidagi mulkni avaylab-asraydi, tejaydi, undan oqilona foydalanadi va muttasil ravishda ko’paytirishga harakat qiladi.
Bozor munosabatlariga o’tish davrida davlat xususiy mulkni qo’llab-quvvatlaydi, mulkchilikning turli shakllarini rivojlantiradi, xususiy mulk daxlsizligini huquqiy kafolatlaydi, tadbirkorlik va ishbilarmonlikni rivojlantirish uchun imtiyozli kreditlar berishni yo’lga qo’yadi. Bu esa ularning mulkdor bo’lishi, O’rta mulkdorlar sinfining shakllanishi uchun keng imkoniyat yaratadi.
Mustaqillik sharoitida aqliy mexnat maxsuli bo’lgan fan, san’at asarlari, darsliklar, uquv qo’llanmalari, ta’lim-tarbiyaning yangi konsepsiyalarini yaratish intellegtual mulk hisoblanadi. Intellegtual mulk egasi o’z mexnati maxsulini o’z xoxishicha tasarruf etadi. Bunday mulkning qadr-qimmati, baxosi, sifati, jamiyatda tutgan o’rni raqobatli muxitda yaqqol namoyon bo’ladi. Intellegtual mulkning talabgori, buyurtmachisi davlat va jamiyatdir.
Mexnat jarayonida yaratiladigan har qanday maxsulot o’z qiymatiga ega bo’ladi. qiymat maxsulotda o’z ifodasini topadigan xodimning aqliy va jismoniy kuchi, qobiliyati, bilimi, sarflagan vaqti, xom ashyo, yoqilg’i, energiya, yo’l harajatlari uchun mablag’i va hokazolardir. Mulkdor maxsulot ishlab chiqarishga kamroq harajat qilib, ko’proq foyda olishga intiladi. Foyda bozor munosabatlari sharoitida amal qiladigan muhim qonuniyatlardan biridir. Xususiy mulkning rivojlanishida foyda xal qiluvchi o’rin tutadi. hozirgi paytda mexnat, mulk, foyda tushunchalarini falsafiy-iqtisodiy jihatdan teran idrok etish, yoshlar dunyoqarashida yangicha iqtisodiy tafakkurni shakllantirish ularning jaxon sivilizasiyasi andozasi talablari darajasida fikr yuritishi va faoliyat ko’rsatishi uchun zamin yaratadi.
O’zbekistondagi demokratik jarayonlar jaxon sivilizasiyasi bilan uyg’unlashishning yana bir imkoniyatidir. O’zbekistonning jaxon sivilizasiyasiga qo’shilib borishida demokratik jarayonlarni va rivojlangan davlatlarning siyosiy tajribalarini ijodiy o’rganish va xayotga tatbiq etish muhim o’rin tutadi.
O’zbekiston qonunchiligini xalqaro huquq talablariga muvofiqlashtirish, nufuzli xalqaro tashkilotlarga a’zo bo’lish, xokimiyatni qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud xokimiyatlariga bo’lish, mamlakat Prezidentini muqobillik asosida saylash, fikrlar xilma-xilligi va ko’ppartiyaviylik tizimini qaror toptirish, demokratik qadriyatlarni xayotga tatbig’ etish, O’zbekistonning jaxon sivilizasiyasiga qo’shilib borayotganidan dalolat beradi.
O’zbekistonning jaxon sivilizasiyasiga kirib borishidagi tajribalarini falsafiy idrok etish va umumlashtirish ayniqsa muhimdir. Prezident I.A. Karimovning qator asarlarida yuksak ma’naviyat jamiyat taraqqiyotida muhim omil eganiligi tug’risidagi g’oya yangicha falsafiy tafaqqurning metodologik asosi, jaxon taraqqiyoti tajribalariga tayanishning yorqin namunasidir. Milliy g’oya va milliy mafkura o’zida mamlakatimizning jaxon sivilizasiyasiga qo’shilish nazariyasi, yo’llarini yaqqol aks ettiradi.
O’zbekistonning jaxon sivilizasiyasiga qo’shilish tajribasi, uning milliy g’oyasi va mafkurasi rivojlanayotgan mamlakatlar uchun olamshumul ahamiyat kasb etadi. hozirgi zamon sivilizasiyasining muhim xususiyatlarini va O’zbekistonning sivilizasiyali taraqqiyot yo’lidan jaxon hamjamiyatiga qo’shilib borishini, milliy g’oya va mafkurani falsafiy idrok etish talabalarda vatan tuyg’usi, ma’rifatparvarlik, milliy g’urur, burch, masuliyat xissini tarbiyalashga yordam beradi.