O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand qishloq xo’jalik instituti gumanitar fanlar kafedrasi falsafa

Mezoniy tushunchalardan yana biri – nomus. Nomus tushunchasi bir tomondan, burch bilan bog’liq bo’lsa, ikkinchi jihatdan, qadr-qimmat tushunchasiga aloqadir. Zero nomus mohiyatan shaxsning o’z qadr-qimmatini anglab yetishi, shu qadr-qimmatning jamiyat tomonidan tan olinishi yoki olinmaslikka munosabati bilan belgilanadi. Goho uni or tushunchasi bilan chalkashtirish, hollari ham uchrab turadi. Lekin aslida, nomusga nisbatan or ancha tor qamrovdagi, nisbatan zalvarsiz tushuncha. Chunonchi, oriyatli odam deganida, o’z so’zining ustidan chiqadigan, sadaqa tarzida qilingan muruvvatlardan baland turadigan shaxs tushuniladi. Beor odam esa – o’z sha’niga aytilgan gaplarga parvo qilmay, ishini bajarib ketaberadigan, aytilgan-aytilmagan joylarga suqilib kiraveradigan surbetnamo kishi. Nomusning esa toshi og’ir – ijtimoiylik xususiyatiga ega, keng qamrovli. Nomus yo’lida inson hatto o’z hayotidan kechishi mumkin, odamlar o’z nomusi, oila nomusi, millat nomusi deb kurashadilar. Bu haqda ko’plab badiiy asarlar yaratilgan. Mehnat, sport singari sohalarda jamoa nomusi ham alohida ahamiyatga ega; shu o’rinda nomus obro’ tushunchasi bilan bog’lanib ketadi. Bularning hammasi o’zini hurmat qilish, o’ziga nisbatan atrofdagilarning hurmat-izzatini yo’qotmaslik uchun o’z-o’zini nazorat qilish hissidan kelib chiqadi.
Biz yuqorida ko’rib o’tganlarimiz – asosiy mezoniy tushunchalarning barchasi baholash tabiatiga ega. Yana qator muhim axloqiy tushunchalar borki, ular o’z yechimini talab qilishi bilan, ya’ni muammolik xususiyati bilan ajralib turadi. Ideal, baxt, hayotning ma’nosi, singari tushunchalar shular jumlasidandir. Biz ular orasidagi eng qamrovlisi bo’lishi axloqiy ideal tushunchasiga nisbatan batafsilroq to’xtalib o’tamiz.
Bir qaraganda, idealda ham baholash xususiyati mavjuddek tuyuladi. Lekin aslida u qiyoslashga asoslanadi. Antiqa tomoni shundaki, idealda nomavjud, xayoldagi insonga, voqelika real, mavjud, hayotdagi xodisalar qiyoslanadi, ya’ni bor narsa yo’q narsa bilan o’lchanadi. Zero ideal hayotda mavjud bo’lishi mumkin emas – bu hammaga ayon gap. Buning ustiga, ideal hozirgi zamonda ham, kelajakda ham bo’lmaydi, uning mavjudlik sharti-o’tgan zamon. Lekin, shunga qaramay, inson ideal sari intiladi, o’z hayotini unga qiyoslaydi, unga taqlid qiladi. U inson hayotidagi eng oliy axloqiy talabkki, uning bajarilishi shaxsni komillikka yetkazadi. Albbata, hayotda bunday bo’lmaydi, lekin inson ana shu komillikni o’ziga namuna bilib, idealga intilib yashashi jarayonida nisbiy komillikka erishadi.
Dunyoviy ideal bilan, to’g’rirog’i, ijtimoiy-axloqiy ideal bilan diniy ideal, bir qaraganda, o’xshashdek ko’rinsa-da, aslida keskin farq qiladi. Chunonchi, musulmonlar uchun-Muhammad alayhissalom, nasroniylar uchun – hazrati Iso, yahudo dinidagilar uchun – hazrati Muso ideal hisoblanadi. Ular ideal sifatida hechi qachon o’zgarmaydi, boqiy. Ijtimoiy-axloqiy ideallar esa o’zgarishi mumkin va ko’p hollarda o’zgarib turadi. Masalan, sho’rolar davrida o’sha to’zum asoschisi Lenin – eng yuksak axloqiy ideal sifatida talqin etilardi va ko’pchilik tomonidan shunday qabul qilanardi. Hozir esa «Kuch-adolatda!» degan shiorni hayotining ma’nosi deb bilgan buyuk ajdodimiz Amir Temur ko’pchilik tomonidan ijtimoiy-axloqiy ideal, adolatli davlat rahbarining ideal timsoli tarzida qabul qilinadi. Demak, muayyan tuzum talablaridan kelib chiqqan holda, ijtimoiy-axloqiy ideallar o’zgarishi mumkin. Faoliyati niqoblangan axloqsizlikdan iborat bo’lgan. Lenin, Stalin, Hitler kabi ijtimoiy ideallarning umri uzoq bo’lmasa-da, har holda ideal edilar, aldangan ko’pchilik ularni namuna deb bildilar.
3. Asosiy mezoniy tushunchalar – kategoriyalar singari axloqiy tamoyillar ham axloqiy anglash shakllaridan hisoblanadi. Ularda axloqiy talab nisbatan umumiy tarzda ko’zga tashlanadi.
Ular jamiyat tomonidan shaxsga qo’yiladigan talab tarzida namoyon bo’lib, insonning axloqiy mohiyatini, uning hayoti mazmunini, odamlar bilan o’zaro aloqalaridagi asosiy jihatlarini belgilab beradi. Natijada tamoyillar, inson xatti-harakat ining umumiy yo’nalishini ko’rsatgan holda, ko’pgina axloqiy me’yorlar uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
Axloqiy tamoyillarning eng qadimiy va eng muhimlaridan biri – insonparvarlik. U – insonning yuksak ijtimoiy vazifasini belgilaydigan va barqaror etadigan g’oyalar, qarashlar va e’tiqodlar majmui, shaxs erki, qadr-qimmati, uning baxtli bo’lish huquqini talab etish imkonining mavjudligiga yengilmas ishonch. Insonparvarlik tamoyilini, Ovro’po Uyg’onish mutafaqqirlari dastlab ilgari surganlar, degan fikr mavjud. Aslida, insonparvarlik dastavval Sharqda o’rtaga tashlangan, insoniylik, insonparvarlik degan ma’noni bildiruvchi «namlulu» so’zi bundan 3-4 ming yillar avvalgi qadimgi Somir mix xatlarida uchraydi.
Insonparvarlik – umuminsoniy qadriyatlar sirasiga kiradi. Uni sho’rolar davridagi sinfiylik nuqtai nazaridan soxtalashtirish proletar digtaturasi va totalitar sosialistig tuzum hamda ular ijodkorlarining insonparvarligi haqidagi afsonalar juda qisqa umr ko’rdi. Sosializm mafkurachilarining bu boradagi say’-harakatlari o’sha davrlardayoq noilmiyligi, yolg’onga sug’orilganligi bilan kishilarning g’ashini keltirgan edi. Bunday insonparvarlikni xalq qabul qilmaydi. Chunki u aynan o’ta mavhum «xalq» tushunchasiga qaratilgan, vaholanki insonparvarlik markazida muayyan shaxs turmog’i lozim. Har bir shaxs insoniy huquqlarini ta’minlash uchun kurashish – mana, insonparvarlikning asosiy vazifasi. Bu borada umumbashariy ma’naviy qadryatlarni ustuvor deb bilgan bizning davlatimiz ham mamlakat ichkarisida, ham dunyo miqyosida ko’zga ko’rinarli ishlar qilmoqda.
Eng ma’lum va mashhur tamoyil, bu – vatanparvarlik. U insonning o’z Vataniga muhabbatini, uni asrab-avaylashga bo’lgan ishtiyoqini anglatuvchi axloqiy tushuncha. Uni ko’pincha Vatan dushmanlariga qarshi ma’naviy-mafkuraviy qurol sifatidagina talqin etadilar.
Aslida esa, bu tamoyilning qamrovi ancha keng – u insonparvalikning nisbatan muayyanlashgan shakli. U, eng avvalo, o’z vatandoshlari erkini asrash uchun kurash, inson ozodligi yo’lidan xatti-harakatlardir. Vatan himoyasi, bu – inson himoyasi, millat himoyasi. Lekin bu himoya, yuqorida aytganimizdek, faqat jang maydonida emas, balki barcha sohalarda namoyon bo’ladi. har bir sohada Vatan erishgan muvaffaqiyatlardan quvonch, muvaffaqityasizliklardan qayg’u hissini tuyush, Vatan bilan g’ururlanish, uning har bir qarich yeri, binosining har bir g’ishtiga, qadimiy obidalariga, ilm-fan va san’atdagi yutuqulariga mehr bilan qarash, ularni ko’z qorachig’idek asrab-avaylash – bular hammasi vatanparvarlikdir.
Hozirgi paytda yoshlarimizda vatanparvarlik tuyg’usini tarbiyalash, ularni Vatan ma’nosini teran anglab yetishga o’rgatish, vatanparvarlik – yuksak axloqiy tamoyil ekanini tushuntirish fanizmning dolzarb vazifasi hisoblanadi.
Yana bir muhim axloqiy tamoyil, bu – millatparvarlik. U ma’lum ma’noda, vatanparvarlik tamoyilining yanada muayyanlashgan shakli. Zero millatni sevish keng ma’noda Vatanni sevish degan. Vatansiz millatning bo’lishi yoki rasmona erkin va baxtli yashashi mumkin emas.
Asl millatparvar insonlarning umri millatning umri kabi mangudir. Millat yo’lida o’z jonini tikkan Munavvar qori, Behbudiy, Fitrat, Cho’lpon singari minglab fidoiylarni ham halqimiz hechi qachon unutmaydi.
Inson hayotida axloqiy me’yorlar ham katta ahamiyatga ega. Ular tamoyillarga nisbatan ancha sodda, umumlashmagan, tor qamrovli. Ularni kundalik xayotimizda ma’lum axloqiy tamoyillarning amalga oshish murvatlari ham deyish mumkin, ular axloqiy talablarning eng oddiy shakli sifatida ro’yobga chiqadi. Halollik, rostgo’ylik, xushmomalalik, boodoblik, kamtarlik singari me’yorlar ayniqsa, diqqatga sazovar. Shuni ham aytish kerakki, halollikni uning dastlabki tor diniy mazmunida-qaysi taom harom-u, qaysinisi halol, degan ma’noda tushunmaslik lozim. U allaqachon umuminsoniy ma’no kasb etgan me’yorga aylangan. halollik, rostgo’ylik vijdon tushunchasi bilan bog’liq, insonning o’zgaga munosabati o’ziga munosabatidek sof bo’lishini talab etuvchi ma’yorlardir.
O’nlab me’yorlar orasida bu ikkisiga to’xtalishimizning sababi shundagi, mustamlagachilik davrida, ayniqsa, sho’rolar hug’umronlik qilgan chorakam bir asr vaqt mobaynida yolg’on, aldov, nopoklik, haromxo’rlik, munofiqlik singari illatlar xalqimizga shu qadar ustalik bilan singdirildig’i, hozirgi paytda ko’pchilik odamlar halollik va rostgo’ylik ustidan hatto kuladigan bo’lib qolganlar. So’z bilan ish birligi yo’qolgan, qog’ozdagi chiroyli gaplar hayotga to’g’ri kelmaydi. Lekin bularning hammasi afsuski, odatiy xoldek qabul qilinadi. Shu bois mustaqillikimizning dastlabki kunlaridanoq bu illatlarga qarshi kurash boshlandi. Hozirgi kunda davlatimiz milliy ma’naviy qadriyatlarni tiklashni, odamlarni halol, insofli, adolatli bo’lishga chaqirishni o’z ichki siyosatining muhim qismi deb bilgan holda ish tutmoqda. Zero ko’z o’ngimizda yolg’on, aldov, iqkkiyuzlamachilik nimaligini deyarli bilmaydigan jamiyatlar, millatlar gullab-yashnamoqda. Yaponiya, Olmoniya, Fransiya, AQSh, Buyuk Britaniya singari mamlakatlar shular jumlasidan.
Shunday qilib, qisqacha bo’lsa-da, axloqshunoslik mezoniy tushunchalari, axloqiy tamoyillar va me’ryolar nima ekanini, ularning shaxs hamda jamiyat axloqiy hayotida naqadar muhim o’rin tutishini ko’rib chiqdik.

Tayanch tushunchalar

Axloqshunoslik, Etika, Odob, Xulq, Axloq, Noosfera, Etosfera, Biologik axloqshunoslik.
Muhabbat va nafrat, Ezgulik va yovuzlik, Yaxshilik va yomonlik, Adolat, Vijdon, Burch, Nomus, Ideal, Insonparvarlik, Erkparvarlik, Vatanparvarlik, Millatparvarlik, Tinchlikparvarlik, Jo’mardlik, Halollik, Rostg’o’ylik, Xushmuomalalik, kamtarlik.