O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi samarqand davlat universiteti
O„zbek tilshunosligida maydon nazariyasining o„rganilishi va
Yüklə 1,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2. O„zbek tilshunosligida maydon nazariyasining o„rganilishi va
maydon tushunchasi. O‗zbek tilshunosligida ham maydon nazariyasi bilan bog‗liq qarashlar va tadqiqotlar shakllandi. A.Nurmonov, H.Ne‘matov, R.Rasulov, E.Begmatov, M.Abduvaliyev, T.Mirzaqulovlar tomonidan maydon nazariyasi yoritildi. 69 Maydon nazariyasining shakllanish tarixi, jahon va o‗zbek tilshunosligida o‗rganilishi, maydon turlari, maydon va unga yondosh hodisalar haqida Sh.Iskandarovaning ―Leksikani mazmuniy maydon asosida o‗rganish‖ kitobida batafsil ma‘lumotlar berilgan. 70 Olima maydon komponenti ishtirok etgan 69 Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили ситем лексикологияси асослари. –Тошкент, 1995; Мирзақулов Т. Ўзбек тили морфем парадигматикаси ва синтагматикаси масалалари: Филол.фан. докт. ...дисс.автореф.1996. 70 Искандарова Ш. Лексикани мазмуний майдон асосида ўрганиш. –Тошкент: Фан, 1998. 115 tushunchalar sifatida G.Shchur qarashlarini keltiradi: funksional- semantik maydon, morfem maydon, fonem maydon, so‗z yasovchilar maydoni, leksik maydon, mazmuniy maydon, mikro va makro maydon, nisbiylik maydoni, vaqt maydoni, son maydoni , inkor maydoni, mavjudlik maydoni, mayl maydoni, shaxs maydoni, leksik-grammatik maydoni, transformatsion maydoni, mutlaq maydon, faoliyat maydoni, holat maydoni va hk. Keyinchalik Sh.Iskandarova o‗z tadqiqot ishida leksik maydon tushunchasini, asosan, shaxs otlari maydon tushunchasi ostida o‗rganadi. Tadqiqotda shaxs maydoni dastlab 2 ga ajratiladi: afsonaviy va real. Afsonaviy shaxs nomlari o‗z navbatida 2 ga ajratiladi: 1) afsonaviy ertak qahramonlari; 2) diniy-afsonaviy shaxs nomlari. Real shaxs nomlari 2 ga ajratiladi: 1) umumlashgan; 2) xususiy shaxs nomlari. Afsonaviy ertak qahramonlari yana 2 ga ajratiladi: 1) ijobiy; 2) salbiy. Shu tariqa shaxs maydoni 9 bosqichgacha kichik maydon va maydonchalar, qatorlarni tashkil etib boradi. Afsonaviy ertak qahramonlari 3 bosqichgacha, real shaxs nomlari ancha quyi bosqichga qadar ajratiladi. 71 Leksik birliklarni bir mazmuniy uyaga birlashtirish va tahlil qilish lug‗at turlarida ham mavjud. Ideografik lug‗atlar shu asosda yaratilib, ular tilning butun leksik sistemasini qamrab oladi. O.Axmanova bunday lug‗atlarda so‗zlar mavzu qatorlari asosida joylashishini aytadi. 72 ―O‗zbekiston Milliy Ensiklopediyasi‖da ideografik lug‗atlar alifbo tartibida emas, balki mavzu bo‗yicha tuziladi, -deyilgan. 73 Ideografik lug‗atlarning yaratilishi xususida manbalarda quyidagicha fikrlar keltiriladi: ―Shu kunga qadar ideografik lug‗at tuzish Ovrupodan boshlangan va bunday lug‗atlar Roje, Kasares, Rober, Dornzayf nomlari bilan bog‗liq deb hisoblab kelindi. Rus tilshunosligida Yu.N.Karaulov ideografik lug‗at tuzish tamoyillari bo‗yicha maxsus tadqiqot olib bordi. Lekin bu muallif ham ideografik lug‗at tuzish Ovrupodan boshlanganini e‘tirof etadi. Sharq leksikografiyasi, xususan, arab va o‗zbek 71 Искандарова Ш. Ўзбек тили лексикасини мазмуний майдон сифатида ўрганиш (шахс микромайдони): Филол.фан.докт. ...дисс.автореф. –Тошкент, 1999. 72 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Сов.энциклопедия, 1966. 73 Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 4-жилд. –T.: ЎзМЭ, 2002. – Б. 77. 116 leksikografiyasi tarixiga e‘tibor bersak, bunday lug‗atlar Sharqda ancha uzoq tarixga egaligi ma‘lum bo‗ladi‖. 74 Haqiqatan, keyingi davrda ideografik lug‗atlar bo‗yicha olib borilayotgan tadqiqotlarda Sharqda ideografik yo‗nalishning yuzaga kelishida islomning muqaddas kitobi sanalgan ―Qur‘oni Karim‖ muhim rol o‗ynagani, VII-IX asrda arab leksikograflari tomonidan amalga oshirilgan olamshumul ishlar butun sharq olami tilshunosligida, xususan, lug‗atshunoslik sohasida o‗ziga xos inqilob yasash bilan birga G‗arb leksikografiyasiga ham o‗z ta‘sirini o‗tkazganligi ta‘kidlangan. 75 A.E.Bertels Mahmud Zamaxshariy lug‗ati hamda nemis olimi F.Dornzayfning oradan VIII asr o‗tib tuzilgan ideografik lug‗atini qiyoslar ekan, ularda tushunchalarni mavzuiy guruhlarga ajratish uslublari o‗rtasidagi bir xilliklarni aniqlagan, bunga sabab qilib G‗arb ilm-fan, madaniyati rivojiga Sharq ilm-fan, madaniyati ta‘siri bo‗lganligini ta‘kidlab o‗tgan. 76 O‗zbek lug‗atshunosligi tarixida turkiy tillarga bag‗ishlangan tematik lug‗atlar ham yuzaga kelgan bo‗lib, XIV asrda yaratilgan ―Tarjimon turkiy va ajamiy va mo‗g‗uliy‖ asari shunday lug‗atlardan biridir. To‗rt qismdan iborat ushbu asarning ―Faqat ismlar haqida‖ deb nomlangan birinchi qismida so‗zlar mavzuiy guruhlar asosida joylashtirilgan. Ushbu qism 26 fasldan iborat. Fasllar tarkibida 30-40 dan ortiq so‗z (ba‘zilarida undan ham ko‗proq) bo‗lib, ayrimlari bir necha mayda bo‗limlarni o‗z ichiga oladi. 77 Birinchi fasl ―Osmon va unga tegishli narsalar ismi haqida‖ deb ataladi. ―Tarjimon‖dagi aksariyat mavzu nomlarini ideografik lug‗atlarda ham uchratish mumkin. Misol uchun, ―Osmon va unga tegishli narsalar‖, ―Yer va undagi joylar‖, ―Suv, suv ichidagi narsalar‖, ―Daraxtlar, mevalar va (boshqa) o‗simliklar‖, ―Yirtqich hayvonlar‖, ―Hasharotlar va shunga o‗xshash narsalar‖, ―Son va sanoq sonlar‖, ―Vaqt‖, ―Ma‘danlar‖ kabi mavzu guruhlari R.Xallig va V.Vartburglarning ―Universum‖ lug‗atida aynan shunday yoki shunga yaqin nomlar ostida alohida semantik maydonlarni tashkil qiladi. Shuningdek, asarda 74 Нурмонов А. Ўзбек тилшунослиги тарихи. –Тошкент: Ўзбекистон, 2002. –Б.104. 75 Ҳамраева Ё.Н. Ўзбек тилининг идеографик луғатини тузиш тамойиллари: Филол.фан.номз. ...автореф.дисс. –Тошкент, 2010. –B.9. 76 Бертельс А.Е. О происхождении рубрик тематических (идеографических) словарей. – В кн.: Переводная и учебная лексикография. – М.: Русский язык, 1979. – С.23. 77 Таржимон – XIV аср ѐзма обидаси. Нашрга тайѐрловчи А.Юнусов. –Тошкент: Фан, 1980. –Б.6. 117 Yevropa tillarida yaratilgan ideografik lug‗atlardagi singari ―Insonning tashqi va ichki a‘zolari haqida‖, ―Kishilarning sifatlari haqida‖, ―Hunar turlari, odamlarning martabalari haqida‖, ―Kiyim-kechak, gazmol va shunga aloqador narsalar haqida‖, ―Qarindosh-urug‗lar, xo‗jayin, qul- cho‗ri, tanish-bilishlar haqida‖, ―Dard-kasalliklar, dori-darmon va o‗lim haqida‖ kabi ko‗plab mavzu guruhlari bevosita insonga aloqador. Mavzu bo‗yicha tuzilgan ideografik lug‗atlar qatoriga Muhammad Yoqub Chingiyning ―Kelurnoma‖ asarini kiritish mumkin. Muhammad Chingiy ―Kelurnoma‖asari Avrangzeb davrida (1658-1707) yaratilgan bo‗lib, u 15 bob, 332 fasldan iborat. Ulardan 14-bobi arab alfaviti asosida 400 dan ortiq fe‘lni izohlashga bag‗ishlanadi. Oxirgi 15-bobda ismlar 9 mavzuiy guruhga ajratiladi: 1)osmon va u bilan bog‗liq bo‗gan tushunchalar; 2) yer va u bilan bog‗liq bo‗gan tushunchalar; 3) Ot va egarlanadigan hayvonlar; 4) burgutlar va yovvoyi qushlar; 5) odam jismi a‘zolari nomlari; 6) qarindoshlik nomlari; 7) qurol-yarog‗ nomlari; 8) sanoq nomlari; 9) olmosh, ravish, bog‗lovchi va qo‗shimchalar. Bu bob 1300 so‗z va 6000 dan ortiq so‗z shakllarini o‗z ichiga oladi. 78 Bugungi kunda o‗zbek lug‗atchiligida savdo-sotiq, hunarmandchilik, dehqonchilik va boshqa sohalar sohiblariga, ishbilarmonlar, turli zamonaviy sohalarning vakillariga bag‗ishlangan har xil yo‗nalishlardagi mavzuiy lug‗atlar mavjud. Shu kabi ideografik yo‗nalishdagi lug‗atlarni yaratishda tilni maydon sifatida o‗rganish katta ahamiyat kasb etadi. Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 1.Fizikada maydon nazariyasi shakllanishi fanda qanday kashfiyotlar yaratilishiga sabab bo‗ldi? 2. Tilshunoslikda maydon nazariyasining shakllanishi qaysi davrlarga borib taqaladi? 3. Maydon nazariyasi bo‗yicha o‗zbek tilshunosligida qanday tadqiqotlar olib borilgan? 78 Нурмонов А. Ўзбек тилшунослиги тарихи. –Тошкент: Ўзбекистон, 2002. –Б.105-106. 118 4.Maydon turlari: fonem, morfem, leksik, grammatik maydon haqida batafsil ma‘lumot bering. 5. Morfem maydon bo‗yicha kimlar tadqiqot ishlari olib borishgan? 6. Leksik maydon bo‗yicha kimlar tadqiqot ishlari olib borishgan? Yüklə 1,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|