O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi samarqand davlat universiteti
Tilning turli sathlarida “yadro-periferiya” munosabatlarining
Yüklə 1,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Tilning turli sathlarida “yadro-periferiya” munosabatlarining
namoyon bo„lishi. Tilning har bir sathi va qismida yadroviy, tipik, asosiy hamda periferial (ikkinchi darajali) unsurlar mavjudligi va ularni turli aspektlarda namoyon bo‗lishi manbalarda ta‘kidlanadi. 82 Xususan, Sh.Normo‗minovning dissertatsiya ishida o‗zbek tilining turli sathlarida yadro-periferiya munosabatlarining namoyon bo‗lishi ko‗rib chiqilgan bo‗lib, biz mavzuni tushuntirishda ushbu tadqiqotdan foydalandik. 83 Fonetik sathda yadro-periferiya munosabati diftonglarda namoyon bo‗lishi ko‗proq kuzatilgan. Unli fonemalar tarkibida boshqa jinsdan bo‗lgan unsurning ishtirok etmasligi ularda yadro-periferiya munosabatining mavjudligini shubha ostiga qo‗yadi. Diftong esa ikki 80 Нурмонов А., Йўлдошев Б. Тилшунослик ва табиий фанлар. – Тошкент: Шарқ, 2001.–Б. 108. 81 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Сов.энциклопедия, 1966. 82 Элтазаров Ж.Д. Сўз туркумлари парадигмасидаги ўзаро алоқа ҳамда кўчиш ҳоллари. –Тошкент: ЎзМЭ, 2006. – Б. 110. 83 Нормўминов Ш.Т. Ўзбек тили сўз туркумлари тизимидаги ядро-периферия алоқаларининг функционал- семантик тадқиқи: Филол.фан.ф.д (Phd)…дисс. – Самарқанд: 2019. 120 unsurdan: kuchli va baland talaffuz etiladigan yadro hamda kuchsiz va pastroq ohangda talaffuz etiladigan periferiyadan iborat. Xuddi shunday holni o‗zbek tili shevalaridagi diftonglarda ham ko‗rish mumkin, jumladan, qipchoq shevalarida uchraydigan [ʱӧü], [ʱaü] diftonglarida [ӧ], [ü] unlilari yadroni tashkil etsa, har ikkala diftongda [ü] unlisi periferiyani tashkil etadi 84 . Bo‗g‗inlardagi yadro-periferiya munosabati bo‗g‗inni tashkil etuvchi unli va undosh munosabatlariga tayanadi. Bo‗g‗inlarda yadro sifatida uni tashkil etuvchi unli tovush namoyon bo‗lsa, periferiya undosh tovush(lar)dan iborat bo‗ladi. Bunday ta‘rif, albatta, bir unlidan iborat bo‗g‗inlar uchun emas. Hozirgi o‗zbek tilidagi CV, VC, CVC, CVCC tipidagi bo‗g‗inlarda bir, ikki va uch dona undosh periferial unsur sifatida mavjud bo‗ladi. Leksika sathidagi unsurlarning yadro-periferiya munosabati tildagi maydon tushunchasi bilan bog‗liq. Tilning leksik birliklari har doim semantik maydonda o‗z ma‘nosini realizatsiya qiladi, shu sababli leksik unsurlar orasidan yadroviy va periferial unsurlarni tanlashda leksik birliklarda bir tarafdan semantik vazifalarning umumiyligini, boshqa tarafdan grammatik va leksik unsurlarning o‗zaro ta‘siri kabi shart- sharoitlarni hisobga olish zarur. 85 Leksik birliklarning yadro-periferiya munosabatiga ko‗ra tasnifi ana shu tarafi bilan biroz murakkab, ammo har qanday tildagi hozirgi paytda faol bo‗lgan so‗zlar qatlamini, neologizmlarni, adabiy tilning leksik boyligini tilning leksikasi yadrosida turadi deb hisoblash mumkin. Periferiyada esa eskirgan, tarixiy so‗zlar hamda dialektizmlar, boshqa tillardan olingan va ma‘nosi keng ommaga yaxshi tanish bo‗lmagan so‗zlar turishi ma‘lum. Morfemika sathida ham o‗zbek tilining tipik agglyutinativ-analitik til ekanligini hamda ―morfema til sistemasida‖, ―morfema funksional- paradigmatik sistemada‖ tamoyiliga tayangan holda morfemik birliklarning yadroviy va periferial qismlari: 1) o‗zak va qo‗shimchalarni va periferial qismlarini; 2) qo‗shimchalarga ma‘no-vazifa jihatidan teng 84 Тўйчибоев Б., Ҳасанов Б. Ўзбек диалектологияси. – Тошкент: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриѐти, 2004. –Б.45. 85 Попова З.Д., Стернин И.А. Лексическая система языка. Учебное пособие. -М.:URSS, Книжный дом ―Либроком‖, 2011. – C.172. 121 keluvchi birliklar: ot va fe‘ldagi ko‗makchilar, to‗liqsiz fe‘llar, affiks- yuklamalar, sifat va ravishdagi eng, juda tipidagi formalar, qil, et, ayla, bo‗l ; de fel formalari, affiksoidlar; 3) tub ―o‗zak so‗zlar‖; 4) nol morfemalar; 5) o‗zgaruvchan morfemalar: choy-poy, non-pon, meva- cheva tipidagi takrorlarda ikkinchi qismlarni kiritish mumkin. 86 Yüklə 1,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|