O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi samarqand davlat universiteti

2.Fonetikani 
o„rganishda 
tajribaviy 
usullar. 
Nutq 
intonatsiyasini 
o„rganishning 
eksperimental-fonetik 
usullari. 
Alohida apparatlar yordamida nutq tovushlari, bo‗g‗in, urg‗u va 
intonatsiyadagi artikulyatsion-akustik xususiyatlarni o‗rganish sohasi 
eksperimental fonetika deb yuritiladi. Bu tadqiqot usuli XIX asr oxiri 
XX asr boshlarida vujudga keldi. Bu fizikaning akustika, rentgenologiya 
bo‗limlari inkishofi natijasida tovushning baland pastligini, cho‗ziq 
qisqaligini o‗lchaydigan ossilograf, og‗iz bo‗shlig‗idagi nutq organlari 
harakatining aksini beradigan palatograf va rentgenograflarning ixtirosi 
bilan uzviy bog‗liqdir. Bu asboblar yordamida nutq tovushlari, urg‗u va 
ohangning turli o‗rinlarda talaffuz xususiyatlari haqida aniq ma‘lumotlar 
fizikaviy birliklarda olinadi. Bunday tadqiqotlar mohiyatan fizikaning 
akustika bo‗limi tajriba sinov uslublari asosida ish tutadi. Bu usul 
fahmiy nominalistik materialistik metodologiyaga tayanadi. Yuqorida 
ko‗rsatilgan fonetika turlarining barchasi kuzatishlar yordamida til 
talaffuzidagi xususiyatlarni ancha aniq tekshirilgan eksperimental 
fonetika natijalariga asoslanadi. Fonetikaning bu turida nutq 
tovushlarining fizik-akustik va artikulyatsion jihatlari maxsus asboblar 
(pnevmograf, ossilograf, fonograf, spektrograf va boshqalar) yordamida 
tadqiq qilinadi. Shu asosda tovushlarning sifat va miqdor belgilari 
(balandligi, kuchi, tembri, spektri, cho‗ziqlik darajasi) ularning

---

111 
artikulyatsiyasi (hosil bo‗lish o‗rni, usuli) aniqlanadi.
67
Bunday tadqiqot 
natijalaridan fonetik birliklarning fonologik jihatlarini tavsiflashda 
foydalaniladi. O‗zbek tilshunosligida eksperimental fonetikaning 
rivojlanishida Ahmadjon Mahmudov va Sora Otamirzayeva kabi 
fonetistlarning xizmatlari katta. Bu tilshunoslarning qator ishlarida 
o‗zbek tili fonetik tizimining tovushlari urg‗u, bo‗g‗in kabi birliklari 
ayni shu usulda tadqiq qilingan. Agar fonetika tovushlarning hosil 
bo‗lishi va ularning xususiyatlarini o‗rgansa segmental fonetika 
(segment so‗zi nutq bo‗lagi ma‘nosini anglatadi) deyiladi. Fonetika nutq 
tovushlaridan katta birliklarni, ya‘ni bo‗g‗in, so‗z va frazalarni 
o‗rganish bilan ish tutsa, supersegmental fonetika yoki prosodika deb 
ataladi. Hozirgi davr fonetikasida ikki asosiy metod mavjud: subyektiv 
va obyektiv metodlar. Subyektiv metod talaffuzni bevosita kuzatishdan 
(ko‗rib yoki eshitib) iborat. U eng qadimiy va doim ham qo‗llash 
mumkin bo‗lgan metoddir. Subyektiv bevosita kuzatish natijasida 
tovushlarning artikulyatsion-akustik xususiyatlari, urg‗uli va urg‗usiz 
bo‗g‗inlarning farqi, intonatsiyada ovoz ohangining pastga tushishi yoki 
yuqoriga ko‗tarilishini sezish mumkin.  
Texnik apparatura yordamida, ya‘ni obyektiv metodlar yordamida 
aniqlanuvchi barcha artikulyatsion-akustik xususiyatlar eksperimental-
fonetik tekshirish yoki nutqni instrumental tasnif etish deb yuritiladi. 
Ma‘lum apparatlar yordamida tilning tovush tarkibi, bo‗g‗in, urg‗u va 
intonatsiyasini tekshirish ancha aniq va chuqur tasnif qilishiga imkon 
beradi.
Artikulyatsiyani o‗rganuvchi metodlar ichida palatografiya va 
rentgenografiya alohida o‗rin tutadi. Palatografiya – sun‘iy tanglay 
yordamida tilning holatini aniqlashdir. Sun‘iy tanglay ingichka elastik 
plastinkadan iborat bo‗lib, uning shakli va o‗lchovi talafiuz qiluvchining 
qattiq tanglayiga teng bo‗ladi. Talaffuz qiluvchi shaxs informant deb 
atalib, u o‗sha tilning adabiy talaffuzida yoki biror shevada (agar 
shevaning talaffuzi tekshirilayotgan bo‗lsa) so‗zlay olishi lozim. Elastik 
sun‘iy tanglay og‗iz bo‗shlig‗idagi qattiq tanglayga kiydiriladi. Ma‘lum 
67
Jamolxonov H. Hozirgi o‗zbek adabiy tili: Oliy o‗quv yurtlari uchun darslik. – T.: Talqin, 2005. – B.22.

---

112 
tovushning talaffuzida tilning izlari sun‘iy tanglayga ko‗chiriladi. 
Natijada tovushning artikulyatsiya o‗rni aniqlanadi. Tilning izlari qolgan 
sun‘iy tanglay palatogramma deyiladi. 
Rentgenografiya va kinorentgenografiya tovushning artikulyatsiyasini 
juda aniq ko‗rsatib beruvchi metoddir. Oddiy rentgenografiya nutq 
a‘zolarining holatini ma‘lum artikulyatsiya momentida aniqlashga 
imkon 
beradi. 
Kinorentgenografiya 
tovush 
artikulyatsiyasining 
rivojlanish holatlarini aniqlab beradi. 
Rentgenogrammalar 
Nutqning akustik tomonini aniqlash uchun spektral va ossillografik 
metodlar qo‗Ilanadi. Spektrograf tovush maydonining amplitudasi va 
chastotasini ko‗rsatib beradi va tovushning to‗la akustik belgisini 
aniqlashga yordam beradi. Nutqning akustik tomonini aniqlashda 
qo‗llanuvchi yangi vositalar ichida spektral analiz yetakchi o‗rin tutadi. 
Ikki tipdagi spektrograf mavjud: 
1) statik tipdagi spektrograf tovushlarning akustik strukturasini ma‘lum 
chegaralangan vaqt ichida o‗rganishga imkon beradi; 
2) dinamik tipdagi spektrograf (yoki sonograf) ―ko‗rinuvchi nutq‖ 
(visible speech) prinsipida ishlaydi va u yordamida tovushning spektral 
ko‗rinishini rivojlanish jarayonida aniqlash mumkin bo‗ladi. Ossillograf 
apparati 
ham 
eksperimental 
fonetik 
kuzatishlarda 
qo‗llanadi. 
Ossillografiya tovushning hosil bo‗lishidagi garmonik tebranishlarni, 
nutq intonatsiyasi va iborani ma‘nodor bo‗laklarga bo‗lishni o‗rganishga 

---

113 
imkon beradi. Eksperimental-fonetik tekshirishlar tilning tovush 
tomonini tilshunoslik jihatdan chuqur va aniqroq tadqiq qilishda katta 
yordam beradi.
Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 
1.Тovush balandligi nima? 
2. Тovush bosimi deganda nimani tushunasiz? 
3.Тovush kuchi nima? 
4. Тovush tembri deganda nima nazarda tutiladi? 
5.Intonografik metod deganda qanday metod nazarda tutiladi? 
6. Rentgenografik metod nima?