O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi samarqand davlat universiteti

va vazifalari. Tilshunoslikda lisoniy hodisalar tahliliga kognitiv 
yondashuv til va tafakkur, so‗z ma‘nosining o‗zaro munosabati 
muammolarini kategoriyalash va konseptlashtirish orqali bilimning turli 
strukturalarini shakllantirish va ularning tilda namoyon bo‗lish 
imkoniyatlarini aniqlashga yordam beradi. 
Kognitologiya – bilim va tafakkur, borliq va uning obyektiv 
qonuniyatlarini o‗rganish, anglash, idrok qilish natijalari haqidagi fan 
bo‗lib, u to‗plangan ma‘lumotlarning muayyan tizimiga aylanganki, 
bizning ongimizda ma‘lum tarzda joylashgan va o‗z tabiatiga ko‗ra
tafakkurning kognitiv jarayonlaridan tarkib topgan. Shuningdek, 
7
Нурмонов А., Йўлдошев Б. Тилшунослик ва табиий фанлар. –Тошкент: Шарқ, 2001.–Б.27-28. 

---

19 
kognitiv fan bilim tuzilishi jarayonlarini o‗rganish, turli xil axborotlarni 
qayta ishlash, saqlash, foydalanish, tashkillashtirish va to‗plash hamda
bu tuzilmalarning inson miyasida shakllanishini o‗rganishni ham o‗z 
ichiga oladi.
Kognitiv tilshunoslikning o‗rganish obyekti til hisoblanadi. Bu fan
tilni ―inson ongida fikrlarni shakllantiruvchi va ifodalovchi, bilimlarni 
saqlovchi va tashkil qiluvchi vosita‖ sifatida tadqiq etadi.
8
Zero, til
kognitiv faoliyatning asosini tashkil qiladi. A.V.Kravchenko to‗g‗ri 
ta‘kidlaganidek, til ―bilishning ajralmas qismi bo‗lib, madaniy, ruhiy,
aloqaviy, vazifaviy omillarning o‗zaro aloqasini aks ettiradi‖.
9
N.N.Boldirev 
fikrlariga 
asoslanib 
aytish 
mumkinki, 
kognitiv 
tilshunoslikning asosiy maqsadi ―tilni tadqiq qilish orqali bilimlarning 
har xil tuzilmalariga kirib borish hamda til va ular o‗rtasidagi
aloqadorliklarni izohlash‖ hisoblanadi.
10
Kognitiv tilshunoslikning asosiy vazifasi til sistemasining 
insonlarni o‗rab turgan muhitni, insoniyat tarixi va madaniyatini, urf-
odatlarini o‗rganishda, anglab olishdagi ishtirokini aniqlash, inson 
ongidagi mavjud tajribaga suyanib, to‗plangan bilimni ma‘lum tartibga 
tushirish, uni boshqalarga uzatishda vositachilik qilayotgan tilning rolini 
tadqiq etishdir.
11
O‗zaro bog‗liq bo‗lgan, biri ikkinchisini to‗ldiruvchi bu 
yo‗nalishlarning maqsadi inson nutqi va uning aloqaviy sifatlarini, 
aloqa, xabar, ta‘sir etish kabi ijtimoiy vazifalarning voqelanishida 
lisoniy vositalarning o‗rni va imkoniyatlarini aniqlashdir.   
Tilshunoslarning e‘tirof etishicha, mazkur fan inson miyasi mental 
jarayonlarining umumiy tamoyillari, boshqaruv haqida bahs yuritib, u 
idrok qilish jarayonlarining tafakkurlanishi, kategoriyalarga bo‗linishi, 
8
Болдырев Н.Н. Концептуальное пространство когнитивной лингвистики // Вопросы когнитивной 
лингвистики. –Тамбов, 2004. – С.18.
9
Кравченко А.В. Когнитивная лингвистика сегодня: интеграционные процессы и проблема метода // 
Вопросы когнитивной лингвистики. –Тамбов, 2004. – С.37. 
10
Болдырев Н.Н. Концептуальное пространство когнитивной лингвистики//Вопросы когнитивной 
лингвистики. –Тамбов, 2004. –С.23. 
11
Irisqulov M.T. Tilshunoslikka kirish.-Toshkent: Yangi asr avlodi, 2009. –B.175. 

---

20 
tasniflari, bilim o‗sishi qanday kechishi, axborot bilan bog‗liq faoliyat 
sistemalarini o‗rganadi.
12
Shunday qilib, kognitiv fan – bu bilimning mustaqil sohasi bo‗lib, 
u insonning axborotni qabul qilishi, qayta ishlashi va foydalanishini 
o‗rganadi.
Ye.S.Kubryakova ta‘kidlaganidek, kognitiv fan fikrlash, bilish, 
axborotni saqlash va qayta ishlash muammolari bilan shug‗ullanuvchi 
ilmiy yo‗nalishlar uchun ―soyabon‖ termin vazifasini o‗taydi. U kognitiv 
psixologiya, kognitiv tilshunoslik, kognitsiyaning falsafiy nazariyasi, 
tilning mantiqiy tahlili, sun‘iy intellekt nazariyasi, neyrofiziologiya kabi 
sohalarni birlashtirishini va bugungi kunda kognitiv antropologiya, 
kognitiv sotsiologiya, hatto kognitiv adabiyotshunoslik shakllanib 
ulgurganligini qayd etadi. Bu fan maxsus dasturlar tatbig‗i uchun bilim 
va axborot bilan bog‗liq kognitsiya deb yuritiluvchi kognitiv
jarayonlarni ham o‗z ichiga oladi. Kognitsiya – subyektning bilish, idrok 
qilish, ta‘riflash qobiliyatidir.
13
N.N.Boldirev fikricha: ―Kognitsiya –bu 
ma‘lumotlarni, bilimlarni olish, qayta ishlash, eslab qolish, xotirada 
tiklash va foydalanishning har qanday ongli yoki ongsiz jarayonidir. U 
o‗zida quyidagi psixologik jarayonlarni mujassamlashtiradi: 1) dunyoni 
qabul qilish; 2) kuzatish; 3) kategoriyalarga ajratish; 4) tafakkur; 5) 
nutq; 6) tasavvur va b.‖
14
Ko‗rinadiki, zamonaviy tilshunoslikda antroposentrik tamoyil turli 
xil xususiy ko‗rinishdagi aniq ifodalarda namoyon bo‗ladi va 
so‗zlovchi lisoniy ongida aks etgan lisoniy hodisalarni keng doirada 
tadqiq etish bilan bog‗liq bo‗ladi. Inson omili, shaxs va til 
munosabatiga e‘tibor kuchayib borayotganligi kognitiv tilshunoslik 
mazmun-mohiyatini voqelik faktlarini idrok etish, voqea-hodisalarning 
yuzaga kelish sabablarini bilish, tushunish, ularni tilshunoslik nuqtayi 
nazaridan tahlil qilishga oid yangi tushunchalar va kategoriyalarning 
12
Болдырев Н.Н. Когнитивная семантика: Курс лекций по английской филологии. -Тамбов, 2001. –С.8. 
13
Кубрякова Е.С. Начальные этапы становления когнитивизма: лингвистика - психология - когнитивная 
наука // ВЯ № 4,1994.-С. 35. 
14
Болдырев Н. Н. Концептуальное пространство когнитивной лингвистики / Вопросы когнитивной 
лингвистики. - 2004. - № 1 - С. 23. 

---

21 
hosil bo‗lishiga zamin hozirlamoqda. Bu esa o‗zbek kognitiv 
tilshunosligining mazmun mundarijasini aniq belgilab olish, uning 
boshqa fanlar bilan aloqasi, o‗ziga xos tadqiq va tahlil usullarini ishlab 
chiqishni taqozo qiladi.
Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 
1.Falsafiy asoslar deganda nimalarni tushunasiz? 
2.Obyektga substansional yondashuvda nimalar hisobga olinadi? 
3.Obyektning ziddiyatli tabiatini ochish deganda nimani tushunasiz? 
4.Shakl va mazmun dialektikasini yoritib bering. 
5.Kognitiv tilshunoslik nima, uning predmeti, maqsadi va vazifalarini 
tushuntiring.