O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»
Yüklə 3,31 Mb.
|
|
Tuprog‘i
Shimoliy Amerikaning xozirgi tuproq qoplami tabiatning uzok, geologik va murakkab taraqqnyotining hosilasidir. Tuproq tiplarining shakllanish jarayoni va geografik tarkalishi har bir joyning iqlim sharoiti va o‘simlik koplami bilan uzviy bog‘lik. Materikda 50° sh.k. dan shimolda tuproq tiplarining almashinuvi konuniy ravishda kenglik zonallik bo‘ylab amalga oshadi va ular kuyidagicha zonallik tiplarini hosil qiladi. Tundra tuproqlari materikning shimoliy qismida, Kanada Arktika arxipelagida va Grenlandiyaning janubiy qirg‘oqlarida keng tarkalgan. Bu tuproqlar dasht, chul va subtropik zonalarning tuproqlariga nisbatan genetik jixatdan yosh bo‘lib, kuchli botqoqlangan, genetik gorizontlari kuchsiz tabakalangan, mikrobiologik jarayonlar sust, issiqlik yetishmaydigan, chirindi miqdori kam, skeletli poligonal tuproqlardir. Tundra zonasida eng ko‘p tarqalgan tuproq turi tundra-gleyli tuproqdir. Uning torf gorizonti juda yupqa va tuproq reaksiyasi neytralga yaqin. Arktika tundrasida oddiy poligonal tuproqlar keng tarqalgan. Tundra zonasining katta qismi ko‘p yillik muzloq yerlar bilan band bo‘lganligi sababli tuproq hosil bo‘lish jarayonlari juda sekin davom etadi. Tundradan janubroqda igna bargli o‘rmonlar ostida vujudga kelgan zonal tayga podzol tuproqlari keng polosa bo‘ylab g‘arbda Kordilera tog‘ tizimi etaklaridan sharqda Atlantika okeani qirg‘oqlarigacha cho‘zilgan. Podzol tuprok tipi geliyli-podzol, tipik podzol va chimli-podzol tipchalardan iborat. Shimoliy taygada gleyli-podzol tuproqlar xukmronlik qiladi. Bu yerda botqoqlangan yerlar ham ko‘p uchraydi. Janubga kelgan sari tipik podzol tuproqlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Podzol tuproqlar yoshi jixatdan tundra tuprog‘iga nisbatan qadimiyroq bo‘lib, ularda tuproq hosil qiluvchi jarayonlar ancha faol davom etadi. Tuproq kesmalarida genetik qatlamlar anik ajralib turadi. Podzol tuproq qatlami qalin bo‘lshiga qaramay, uning tarkibida chirindi va boshqa organik moddalar kam uchraydi. Lavrentiy yassi tog‘ligining markazida va Yukon yassi tog‘ligining soyliklarida muzlagan tayga tuproqlari va torf-gleyli tuproqlar mavjud bo‘lib, ular ko‘p yillik muzloq yerlar ta’sirida hosil bo‘lgan. Bu xildagi tuproqlar podzol tuproqlarga nisbatan bir muncha zaif rivojlangan. Shimoliy Amerikaning o‘rta polosasiga kelib tuproq tiplarining kenglik zonallik bo‘yicha tarqalishi o‘zining kiyofasini o‘zgartiradi. 50" sh.k. dan janubda orografik omil ta’sirida tuproqlarning kenglik zonalligi yo‘koladi va uning o‘rnini meridional zonallik yoki provinsiallik egallaydi. Ichki kontinental tekisliklarda tuprok, zonalari meridional ravishda yunalgan bo‘lib, ular sharqdan Fapbga qarab birin-ketin almashinib boradi. Buyuk ko‘llar atrofida va Appalachi tog‘larining shimoliy qismida sernam iqlim sharoitida shakllangan unumdor podzollashgan qo‘ng‘ir va ko‘ng‘ir o‘rmon tuproqlari keng tarqalgan. Markaziy tekisliklarni qoramtir rangli (koratuproksimon) preriya tuproqlari egallagan. Buyuk tekisliklarning shimoliy va sharqiy qismlarini qora tuproqlar, g‘arbiy qismini kashtan tuproqlar tashkil etadi. Kolumbiya platosining tuproq qoplami ham asosan kashtan tuproqlaridan tashkil topgan. Kuruq va kontinental iqlimli Katta Xavzada chala chul zonasiga xos bo‘lgan qo‘ng‘ir tuproqlar va sho‘r ko‘llar atrofida, pastqam yerlarda sho‘r hamda sho‘rtob tuproqlar keng tarqalgan. Shu polosaning sharqiy qismi, Atlantika bo‘yi tekisliklarida tuproq qoplami shimoldan janub tomon kenglik bo‘ylab o‘zgarib, tayganing podzol va chimli- podzol tuproqlari qo‘ng‘ir o‘rmon tuproqlari bilan almashinadi. Subtropik mintaqa xududida ham tuproqlarnint zonal tiplarini almashinishi sharqdan g‘arbga karab amalga oshadi. Materikning januby-sharkiy qismidagi nam subtropiklarda unumdor qizil va sariq tuproqlar keng tarqalgan. Bu tuproqlar mo‘’tadil kengliklar tuproqlariga Karaganda qadimiyroq hisoblanadi. Kizil va sariq tuproqlarnint qatlami qalin, tarkibida temir va alyuminiy oksidlari ko‘p. Tuproq tarkibida temir aralashmasining ko‘p bo‘lishi, rangini kizil bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Missisipi daryosidan g‘arbga borgan sari nam subtropiklarga xos bo‘lgan kizil va sarik tuproqlar ketma-ket qizgish-qora preriya tuprog‘i bilan butazorli dashtlarda kung‘ir va buz-ko‘ng‘ir tuproqlar bilan almashinadi. Meksika togligining ichki kuruk va kontinental iqlimli qismida cho‘l subtropik tuproqlari, bo‘z tuproqlar keng tarqalgan. Kuruq iqlim xukmron bo‘lgan Kaliforniya yarim orolida tropik cho‘l tuproklari shakllangan. Markaziy Amerikaning sharqiy qismidagi pasttekisliklarda, Yukotan yarim orolida sernam tropik iqlim sharitida vujudga kelgan qizil-sariq ferralit, savannalarda qizil ferralit, dengiz soxdshlarida mantra botqoq tuproqlar ko‘p tarqalgan. Daryo vodiylarida hosildor allyuvial tuproqlar yaxshi rivoj topgan bo‘lib, ular qishloq xo‘jaligida keng foydalaniladi. Kordilera tog‘ tizimida tuproqlar xilma-xil bo‘lib, iqlim mintaqalariga mos ravishda balandlik zonal ar i hosil qiladi. Alyaska Kordilerasida tog‘ tundra, tog‘ podzol va muzloq tog‘ tayga tuproqlari yaxshi rivojlangan. Janubroqda tog‘larning sernam g‘arbiy yon bag‘rlarida tog‘ jigar rang tuproqlar keng tarkalgan. Baland tog‘ tizmalarining subalp va alp o‘tloqzorlarida tog‘ o‘tlok tuproqlari uchraydi. Yüklə 3,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|