O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»

JANUBIY AMERIKANING IQLIMI VA ICHKI SUVLARI. 

Iqlimi 
Janubiy Amerikaning ayrim iqlim xususiyatlari Afrikaning iqlim 
xususiyatlariga o‘xshab ketadi. Bunga sabab har ikkala materik ekvatorning ikki
tomonida joylashgan. Biroq Janubiy Amerikaning asosiy qismi ekvatordan 
janubda, kamroq qismi esa shimolda joylashgan. Afrikaning
hududi esa ekvatorning har ikkala tomonida simmetrik joylashgan. 
Materiknng kengaygan katta qismi ekvatorial va tropik kengliklarga
toraygan janubiy qismi subtropik va mo‘’tadil kengliklarga qaraydi. Janubiy tropik 
chiziq materikning Rio-de-Janeyro shahrining janubrog‘idan o‘tadi.
Janubiy Amerikaning asosiy qismi Afrikaga o‘xshash juda katta mikdorda 
quyosh radiatsiyasini qabul qiladi. Bu yerda quyoshdan keladigan umumiy
radiatsiya miqdori har 1 sm2 maydonda 140-160 kilo kaloriyami tashkil etadi. 
Materikning janubiy qismida, 40° j.k. dan janubroqda bu ko‘rsatkichlar har 1 sm2
maydonda 120-80 kilo kaloriyagacha kamayadi. Bu jihatdan har ikkala 
materikning bir xil kengliklardagi iqlim sharoiti bir-biriga o‘xshashroq. Lekin
Janubiy Amerika bilan Afrika iqlimi o‘rtasida o‘xshashliklardan tashqari keskin 
farqlar ham bor.
Janubiy Amerikaning katta qismi ekvator atrofida joylashgan bo‘lishiga 
qaramasdan bu yerda Afrikadagiga o‘xshash jazirama issiq, bo‘lmaydi va juda
keng maydonlarni egallab yotgan arid iqlimli cho‘l landshaftlari ham yo‘q. 
Janubiy Amerika iqlimini shakllanishida Atlantika va Tinch okeanlarining
roli katta. Ammo materikning g‘arbiy qismi bilan sharqiy qismini iqlimini hosil 
bo‘lishida okeanlardan keladigan havo massalarining ta’sir doirasi yer yuzasining
orografik tuzilishiga kura-ma’lum darajada cheklangan. 
Atlantika okeanidan keladigan havo massalari materik ichkarisiga-kirib
borib, And tog‘ tizimini sharqiy yon bag‘rigacha ta’sir etadi. Janubiy Amerikaning 
g‘arbiy chekka kismida And tog‘ tizimi butun matermk bo‘ylab cho‘zilib, to‘siq
vazifasini bajarganligi sababli Tinch okeanidan keladigan havo massalarining ta’sir 
darajasi Atlantika okeanidan keladigan havo massalarining ta’sir doirasiga nisbatan
g‘arbiy tor polosa bilan chegaralanadi. G‘arbiy sohilni faqat iqlimini emas, balki 
xilma-xil tabiat komplekslarini shakllanishida Peru sovuq oqimining roli katta.
Jumladan okean sohiliga yaqin joylashgan Atakama cho‘l landshaftlarining 
vujudga kelishi Peru sovuq oqimi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, bevosita uning
hosilasi hisoblanadi.
Janubiy Amerikaning asosiy iqlim xususiyatlarini materik ustida shakllanib,
yil davomida hukmronlik qiladigan ekvatorial havo massalari belgilaydi. 
Ekvatorial havo massalari o‘zining sernamligi va doimyn iliqligi bilan mo‘’tadil
kenglik havo massalaridan farq qiladi. Shuning uchun ekvatorial va subekvatorial 
qengliklarda havoning harorati yil davomida deyarli o‘zgarmaydi. Ekvatorial havo
massalari bir yarim shardan ikkinchi yarim sharga shimoliy va janubiy ekvatorial 
passatlar yordamida almashinib, atmosfera yog‘inlarini tez-tez takrorlanib turishiga
imkoniyat yaratadi. 

---

---

Materik iqlimining shakllanishida okeanlar ustida hosil bo‘lgan tropik havo

massalari ham ishtirok etadi. Okeanlar ustidagi tropik antitsiklonlardan hosil 
bo‘lgan tropik havo massalari materikka passat shamollari yordamida olib kelinadi.
Bu havo massalari o‘zining xususiyatlariga ko‘ra ekvatorial havo massalariga 
ancha o‘xshash. Materikning tropik kengliklarida dengiz havo massalarining
transformatsiyalanish natijasida kontinental havo massasi shakllanadi. U nisbatan 
quruk va haroratining o‘zgarishi fasllarga qarab sezilib turadi. Materikning eng
janubiy qismini iqlimiga mo‘’tadil kenglik havo massalari ta’sir etadi. 
Janubiy Amerikaning geografik joylashishi uning hududida fakat
subekvatorial iqlim mintaqasining ikki marta ekvatordan ham shimolda ham 
janubda takrorlanishiga imkon beradi. Boshqa iqlim mintaqalari esa ekvatordan
faqat janubga tomon almashinib boradi. Materikning g‘arbiy qismidagi And tog‘ 
tizimi uchun balandlik iqlim mintaqalari harakterli.
Materik yer yuzasining tuzilishi atmosfera sirkulyatsiyasiga hamda harorat 
va yog‘inlarning notekis taqsimlanishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Masalan, eng ko‘p yog‘ingarchilik g‘arbiy Amazoniyada, Janubiy Chilida va 
shimoli-g‘arbiy And tog‘larining g‘arbiy qismida bo‘ladi bu yerlarda yillik yog‘in
miqdori 5000-6000 mm ga yetadi. Hatto shimoli-g‘arbiy And tog‘larining g‘arbiy 
qismidagi pasttekisliklarda 7000 mm gacha, Qirg‘oq Kordilerasining g‘arbiy yon
bag‘rida 10000 mm gacha yomg‘ir yog‘adi. Bu regionda yil davomida 
yogingarchilik bo‘lmaydigan kunlar sanoqli. Gviana va Braziliya yassi
tog‘liklarining sharqiy yon bag‘rlarida ham yog‘in juda ko‘p yog‘adi va uning 
o‘rtacha yillik miqdori 2000-3000 mm ni tashkil etadi, Patagoniya bilan And
tog‘lari o‘rtasidagi zinapoyasimon platolar kontinental tropik havo massalari 
ta’sirida bo‘lganligi sababli qurg‘oqchil va bu yerga tushadigan yog‘in mikdori
150-250 mm dan oshmaydi. Tinch okeanning And tog‘lariga tutashgan sohilida, 
Chilining shimoliy-qismidagi Atakama cho‘lida bir necha yillab muttasil yog‘in
yog‘maydi. 
Janubiy Amerikaning katta qismida haroratning yuqori bo‘lishi namlikning
yetarli darajada bo‘lishi o‘simliklarning yil bo‘yi vegetatsiyasini davom etishiga 
qulay sharoit yaratib beradi Materikda barcha madaniy tropik o‘simliklarni
yetishtirish va har yili bir necha marta hosil olish uchun qulay sharoit mavjud.