O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»

Tekshirilish tarixi 
Yevrosiyo va uning turli qismlariga taalluqli ma’lumotlar YYevropa va 
Osiyodagi xalqlarga miloddan oldingi vaqtlardan boshlab ma’lum bo‘lgan.
Ayniqsa materikning janubiy o‘lkalari to‘g‘risidaga ma’lumotlar miloddan oldingi 
yashagan geograflarning asarlarida keng uchraydi. Qadimiy forslar miloddan
oldingi VI asrda Girkan (Kaspiy) dengizini, uning janubi-sharqiy qismiga yondosh 
bo‘lgan parfiyaliklar yerlarini, Zakaspiy cho‘llarini, Xorazm vohasini bilganlar.
Miloddan avvalgi V asrda yunon tarixchisi va sayyohi Gerodot o‘zining 
"Tarix" kitobida Skifiya dashtlari (Qora dengaz bo‘yi dashtlari), Kavkaz o‘lkasi,
Kaspiy dengizi, O‘rta Osiyo cho‘llari va Kichik Osiyo tabiati to‘g‘risida 
ma’lumotlar bergan. Gerodot Kavkazning Kolxida pasttekisligini botqoqli, issiq,
sernam, o‘rmonli, yilning hamma. faslida yog‘ingarchilik bo‘lib turadi deb 
tariflagan. Rossiya tekisliganiig janubiy dashtlaridan shimoldagi joylarni "gileya"
(o‘rmonli o‘lka) deb atagan, Kaspiy dengizini berk havza deb tasavvur qilgan. 
Yeramizning II asrida Ptolemey chizgan birinchi dunyo haritasida Kaspiy
dengizi berk havza sifatida va unga Sharqiy YYevropaning eng yirik daryosi 
Volgani (Katta Ra) quyilishi tasvirlangan. Bu haritada Ptolemey YYevropa bilan
Osiyoni chegarasini Don daryosi bo‘ylab o‘tkazgan. 
Qadimgi Xitoy sayyohlari o‘z davlatining yuksalish davrida yirik geografik
kashfiyotlar qildi. Xitoy sayyohlaridan birinchi bo‘lib Chjan Syan miloddan 
oldingi II asrda Tyanshan’ tog‘laridan oshib o‘tib Farg‘ona vodiysiga keladi,
Qizilqum cho‘llaridan o‘tib Xorazmga boradi, Amudaryo bilan Tanishadi, Pomir 
tog‘larida va Qadimgi Baqtriyada bo‘lib ko‘plab geografik ma’lumotlar to‘playdi.
Yevrosiyoning ichki o‘lkalari tabiatini o‘rganishda va tadqiq etishda O‘rta 
Osiyolik geograf olimlarning xizmati juda katta. IX asrda yashab ijod etgai, O‘rta
Osiyo va arab geografiyasiga asos solgan Muhammad ibn Muso al-Xorazmiyning 
xizmatini alohida takidlash e’tiborga molikdir. Xorazmiy o‘z ilmiy faoliyatini
tabiiy fanlar rivojlanishiga, tabiatni o‘rganishga va kartografik tadqiqot ishlariga 
qaratgan. Ayniqsa uning "Kitob surat al-ard" (Yerning surati) kitobida 637 ta
muxim joylar, 209 ta tog‘ning geografik tafsiloti berilgan, daryolar, dengizlar va 
okeanlar havzasiiing shakli, ularda joylashgan orollarning koordinatalari bayon
qilingan. Xorazmiy Yer kurasining kattaligini, meridian yoyining bir gradusi 111,8 
km ga teng ekanligini aniqlagan.
Abu Rayhon Beruniy X asrning oxirlaridan XI asrning o‘rtalarigacha yashab 
ijod etgan. U Yer osti va yer usti tabiatining xususiyaglariga doir ilmiy ishlar qildi,
daryo oqimi, tog‘lar, tog‘ ma’danlarini o‘rganish bilan shug‘ullandi. Amudaryo 
vodiysi, Qoraqum va Qizilqum cho‘llari paleogeografiyasi, tabiati va geologik
rivojlanish tarixi to‘g‘risida ilmiy asoslangan fikrlarni yozib qoldirdi. Beruniyning 
Turon tabiati polegeografiyasi va dinamik geologiyasi hakida yozgan tavsiflari
hamda qilgan tahlillari buyuk allomaning haqiqiy ilm sohibi bo‘lganligidan dalolat 
beradi. Beruniy Hindastonda yashagan davrlarda u joylarning yerlari, daryolari,
tog‘lari, o‘simlik va hayvonot olamini batafsil o‘rganib "Hindiston" asarini yaratdi.
Geografiya fanining rivojiga o‘z hissasini qo‘shgan va XI asrda yashab ijod
qilgan mashhur olimlardan yana biri Mahmud Koshg‘ariydir. U o‘ziniig "Devoni 
lug‘atit turk" asariga ilova qilgan "Dunyo haritasi" da Yevrosiyoning aksariyat

---

---

o‘lkalari, mamlakatlari, shaharlari, dengizlari, daryolari, ko‘llari, tog‘lari, cho‘llari,

dashtlari va boshqa geografik ob’ektlarning nomlari yozilgan. Jumladan haritaning 
sharqida Yaponiya (Jobarqo), Xitoy (Mochin), Qoshg‘ar mamlakatlaridan boshlab,
O‘rta Osiyoning bir qancha regionlari, shaharlari, daryolari, Kaspiy (Abaskun) 
dengizi, Ozarbayjon yerlari, g‘arbda Bulg‘or va Mag‘rib yerlari, Andalus tog‘lari,
shimolda Yevrosiyoning sovuq iqlimli yerlari, janubda to Hindiston yerlarigacha 
tasvirlangan. Haritada Afrikaning shimoliy qismidagi yuqori haroratli joylar,
Sahroi Kabir cho‘llari, Misr, Habash va Zanji mamlakatlari ham alohida chegaralar 
bilan ko‘rsatilgan. Mahmud Qoshgariyning "Dunyo haritasi" XI asrda tuzilgan va
o‘sha davr uchun ancha mukammal kartogrfik asar bo‘lgan. 
XV asrning oxiri va XVI asrning boshlarida Zahiriddin Muhammad Bobur
geografiya faniga o‘zining ilmiy asarlari bilan salmoqli ulushini qo‘shdi. Bobur 
Farg‘onada, Samarqandda, Afg‘onistonda, Xindistonda saltanatni boshkarish bilan
birga bu viloyatlarning tabiiy sharoitini o‘rgandi. Keyinchalik ana shu o‘lkalarning 
daryo vodiylariga, tog‘ va tekisliklariga, o‘simliklariga, hayvonot dunyosi hamda
aholisining urf-odatlariga o‘ziiing shoh asar hisoblangan "Boburnoma"da to‘liq 
tavsif berdi.
XIX asrda O‘rta va Markaziy Osiyoni rus sayyohlaridan P.P.Semyonov, 
N.M.Prjevalskiylar tadqiq etishni boshladilar. Bu sayyoxlar Tyanshan tog‘
tizmalarini, qumli cho‘llarni, tog‘ jinslarini, o‘simliklarni, ayrim tog‘ va tekislik 
ko‘llarini o‘rgandilar, ularning tavsifini yozdilar. Etnografik kuzatishlar olib
bordilar. P.P.Semyonov o‘zining ilmiy xizmatlari evaziga Tyanshanskiy deb 
atalish huquqiga ega bo‘ldi.
1874

yilda
I.V.Mushketov 

boshchiligidagi
safar

ishtirokchilari

Turkistonning Sirdaryo havzasini va Tyanshan tog‘larining g‘arbiy qismini tabiiy 
sharoitini, geologik tuzilishini va qazilma boyliklarini tadqiq etishdi. 1900-1902
yillarda L.S.Berg Orol dengizining geologayasi, gidrologiyasi, iqlimi va hayvonot 
olamini mukammal o‘rganib "Orol dengizi" monografiyasini yozdi.
Yevrosiyo materigining O‘rta Osiyo tog‘-tekislik paragenetik landshaft 
o‘lkasini kompleks tadqiq qilishda O‘zbekistonlik tabiatshunos olimlarning
xizmati katta. O‘rta Osiyo tabiiy hududiy komlekslarini "mukammal o‘rganish va 
tabiiy geografik rayonlashtirish borasida N.A.Korjenevskiy, V.M.Chetirkin,
M.Qoriyev, L.N.Babushkin, N.A.Kogaylar katta ishlarni amalga oshirdilar. 
1960 yillardan keyin A.A.Abdulqosimov O‘rta Osiyoning tog‘ oralig‘i
botiqlarini, tabiiy va antropogen landshaftlarini kopleks tadqiq etib, ularning 
strukturasini tashkil etuvchi morfologik birliklarini turli masshtablarda
haritalashtirdi, tabiiy geografik rayonlashtirdi, to‘siq landshaftlarni va landshatlar 
asimmetriyasini vujudga kelishini ilmiy asoslab berdi. L.A.Alibekov tog‘ va
tekisliklarning o‘zaro aloqadorligini batafsil tekshirdi. A.A.Rafiqov O‘zbekistan 
hududini tabiiy meliorativ holatini, ekologiyasini, cho‘llashish jarayonini tahlil
qilish borasida katta ishlarni bajardi. S.A.Nishonov Amudaryo va Sirdaryo 
oralig‘idagi arid iqlimni tabiat komlekslarini tadqiq qildi. O‘zbekistoning
Zarafshon, Farg‘ona, Chirchik vodiylari, cho‘llari va tabiiy resurelari 
Z.M.Akramov, M.U.Umarov, P.Baratov, Yu.Sultonov, P.G‘ulomov, Sh.Zokirovlar

---

---

tomonidan o‘rganildi. Tog‘lardagi karst hodisalariga va g‘orlarga M.Mamatqulov

va M.Abdujabborovlarning asarlarida tafsilot berilgan. 
Turkiston va O‘zbekistonning geologiyasi, geotektonikasi, foydali
qazilmalari H.M.Hamroboyev, O.M.Akramxo‘jayev, iqlimi L.N.Babushkin, 
V.A.Bugayev, F.A.Mo‘minov, tuproq-o‘simlik qoplami, hayvonot dunyosi
Q.Z.Zokirov, 
T.Z.Zohidov,
Ye.P.Korovin, 
I.I.Granitov,
M.M.Orifxonova, 
S.N.Rijov, A.Maxsudovlar tomonidan mukammal urganilgan. Turkiston tabiatini
o‘rganish 
tarixi
bilan

H.Hasanov,

A.Azatyan 
va
R.Rahimbekovlar 

shug‘ullanganlar.

O‘zbekiston Geografiya jamiyatining Samarkand bo‘limi a’zolaridan bir 
guruhi Yevrosiyoiing g‘arbiy o‘lkalarini rang-barang landshaft komnlekslari bilan
tanishishda va ularni tadqiq qilishda faol qatnashdilar. YYevropa Parlamentining 
tasis dasturiga muvofik A.A.Abdulkosimov boshchiligidagi Xalkaro ilmiy safar
ishtirokchilari 1995-1998 yillarda Belgiya, Gollandiya, Fransiya, Italiya, Ispaniya 
va Germaniyada bo‘lishdi. Ular G‘arbiy YYevropaning Parij havzasi va Shimoliy
tekisliklari, Alp tog‘lari, Pireney va Apennin yarim orollari, Atlantika okeanining 
La-Mansh va Pa-de-Kale bo‘g‘ozlari, Shimoliy, O‘rta va Adriatika dengizlari bilan
yaqindan tanishdilar, bu regionlar to‘g‘risida ko‘plab geografik va kartografik 
ma’lumotlar to‘pladilar. Bu materiklardan G‘arbiy YYevropaning tabiiy geografik
o‘lkalariga tavsif berishda keng foydalanildi va ular asos bo‘lib xizmat qildi.