O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»
Yüklə 3,31 Mb.
|
|
Qutbiy
nomutanosiblik. Yer yo’zasida zonallikning rivojlanishi umumgeografik qonuniyat asosida yo’z bergan bulsada geografik mintaqalarning va zonalarning ekvatorga nisbatan joylashinshda kat’iyan mutanosiblik (simmetriklik) yuk. Bunga sabab materiklar va okeanlar maydonining shimoliy va janubiy yarim sharlarda bir xilda taksimlanmaganligi, materiklarning geografik o’rni va ularning muzlanish darajasi kabilardir. Shu boisdan shimoliy yarim shardagi zonalar yigandisi spekteri janubiy yarim shardagi zonalar yigandisidan birmuncha boshqacharoq. Masalan, shimoliy yarim sharning katta maydonini egallab yotgan tundra va o’rmon tundra zonalari janubiy yarim sharda deyarli uchramaydi. Janubiy yarim sharning bunday kengliklarida okean buyi o’tloqlari yaxshi rivojlangan. Chunki bu kenglikdagi quruqlik okeanning bepoyon akvatoriyasi bilan o’ralgan. Mo’tadil mintaqalarda joylashgan landshaft zonalari har ikkala yarim sharda takrorlansada ularning o’simlik turlarining tarkibi umuman bir-biriga o’xshamaydi. Shimoliy yarim sharda keng tarqalgan tayga o’rmonlaridagi karag‘ay, yel, tilogoch va kedrlar janubiy yarim sharda uchramaydi. Shimoliy qutbda oq ayiqlar yashasa, janubiy qutbda pingvinlar yashaydi. Bo’lar o’z navbatida. geografik komponentlarning va landshaft zonalarining qutbiy nomutanosibligini (asimmetriyaligini) vujudga keltiradi. Qutbiy nomutanosiblikni materiklar va okeanlarning geografik joylashishida, maksimum va minimum havo massalarining markazlarini joylashishida, yer Yuzasining quyosh radiatsiyasini singdirshida, qoplama muzliklarning va muzloq yerlarning tarqalishida ham ko’rish mumkin. 1. Shimoliy qutbda okean, janubiy qutbda materik hukmronlik qiladi. 2. Shimoliy qutb dengiz muzlari bilan, janubiy qutb materik muzliklari bilan qoplangan. 3. Termik ekvator aynan ekvator kengligida emas, balki undan shimolrokda, o’rtacha 5-8° sh.k. lar oralig‘ida joylashgan. Termik ekvator yoz va kish faollariga qarab o’z joyini ekvator bilan 15-16° sh.k. orasida o’zgartirib turadi. 4. Subtropik maksimumlar markazi fasldan faslga qarab shimoliy yarim sharda 32°-36° sh.k. lar oraligida, janubiy yarim sharda 28°-32° j.k. lar oraligida o’z joyini o’zgartirib turadi. Ularning o’rtacha holati shimolda 34° sh.k. ga, janubda 30° j.k. ga to'g'ri keladi. 5. Har ikkala yarim sharda bir xil geografik, mintaqalarning ekvatorga nisbatan o’rtacha kenglik holatini aniqlasak, u holda ularning xozirgi vaqtida 4-5° shimol tomonga siljiganini ko’ramiz. Materik muzligi davrida esa mitakalarning o’rni 5-10° janub tomonga surilgan. Geografik mintaqalarning o’rtacha optimal holatidan shimol tomonga surilishiga sabab quruqlikning yarim sharlarda notekis taqsimlanishidir. Shimoliy yarim sharda quruqlik yer Yuzasining 39,4% ini, janubiy yarim sharda 19% ini tashkil etadi. Quruqlik okeanga nisbatan quyosh radiatsiyasini 17% ko’p rok yutadi va atmosferaga unga nisbatan ikki marta ko’proq issiqlik beradi. Shuniig uchun shimoliy yarim sharda havo ning o’rtacha harorati janubiy yarim sharga nisbatan 2-3° S yuqorirok. Hozirgi zamon muzliklarining qalinligi, xajmi va maydoni shimoliy va janubiy yarim sharlarda bir xil emas. Shimoliy yarim shardagi muzliklarning umumiy xajmi 6 mln. Km3 ni, maydoni 2,3 mln. Km2 ni tashkil etadi. Buning 80% i Grenlandiya muzligiga to’g’ri keladi. Janubiy yarim sharda muzliklarning umumiy xajmi 24 mln. Km3 ga, maydoni 14 mln. Km2 ga teng. Shundan 98% ini Antarktida muzligi tashkil etadi. Janubda koplama muzliklarning qalinligi minglab metr bilan ulchansa (Antarktida muzligining maksimal qalinligi 4345 m), shimolda dengiz muzliklarining o’rtacha qalinligi 2-8 m bilan o’lchanadi. Demak, qutbiy nomutanosiblik o’zining yorkin ifodasini hozirgi zamon muzliklarining shimoliy va janubiy yarim sharlarda tarkalish xususiyatlarida ham topgan. Sinov savollari. 1. Geografik mintaqalar va zonalarini tarqalishini tushuntiring? 2. Sektorlikhaqida tushuncha bering? 3. Balandlik mintaqalarini tushuntiring? 4. Qutbiy nomutanosiblikni tushuntiring? |