O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»

Geoid va ellipsoid aylanmasining yuzasi 


Gipsografik egri chiziq 

So‘ngi hisob-kitoblarga asoslanib Yerning shakli shar shaklida ham emas,

ikki o‘qli ellipsoid ham emas, balki uch o‘qli ellipsoid aylanishiga ega ekanligi 
isbotlandi. Qisqacha Krasovskiy ellipsoidi deb yuritiladi (rus olimining nomini
sharaflab shunday nom berilgan). 
Yerning sun’iy yo‘ldoshlari ma’lumotlarini tahlil qilib Yerning, janubiy
qutbi shimoliga nisbatan botiqroq ekanligini aniqladilar. Shunday qilib hozirgi 
davrda yerning uch o‘qli ellipsoid shakliga ko‘ra yuraksimon ko‘rinishga ega
bo‘lganligi uchun kardioid shaklda deb atash qabul qilingan. 

---

---

Yerning o‘lchamlari. Yerning kattaligi to‘g‘risidagi aniq ma’lumotni
birinchi bo‘lib er.av. III-II asrlarda Eratosfen o‘lchagan. U Yerning shar shaklda 
ekanligiga
asoslanib 
Asuon
va

Aleksandriya

shaharlarining 
geografik
kengliklaridagi farqni aniqladi. Uning hisobiga ko‘ra Yerning radiusi 6311000 
metrga teng keladi. Bunday ma’lumot XVII asrgacha hukmron bo‘lib keldi.
Fransuz astronomi Pikar 1669-1670 yillarda meridian yoyining uzunligi 10 22" 55" 
ekanligini topib Yerning radiusi 6371692 metrga teng deb hisobladi.
1940 yilda F.N.Krasovskiy boshchiligida uch o‘qli ellipsoid elementlari 
hisoblab chiqildi. Katta ekvatorial o‘q RE=6378,245 km. Kichik ekvatorial o‘q
RE=6378,032 km, qutbiy Rq=6358,863 km RE - Rq=21,382 km, Yerning siqiqligi 
1:298,3 ga teng. 1964 yil Xalqaro astronomik ittifoq RE=6378,160 km ,
Rq=6356,780 km deb e’lon qildi. Shuningdek Yernig maydoni 510 mln kv.km, 
ekvatorning uzunligi 40 ming km.


Yerning aylanma harakatlari
Yer sayyorasining kunlik, yillik va galaktik aylanma harakatlari mavjud. 
Somon yo‘li galaktikamiz o‘z o‘qi va orbitasi bo‘ylab harakatlanadi. Jismlar, ya’ni
yulduzlar yoki sayyoralar galaktika yadrosidan qancha uzoqda yoki uning chetida 
joylashsa bo‘lsa, ular shuncha tez harakatlanadi. Quyosh va boshqa unga yaqin
yulduzlar Galaktikamizni to‘liq aylanib chiqishi uchun kam deganda 180 mln yil 
kerak bo‘ladi. Bunda Quyosh sistemasi joylashgan Galaktikaning shu qismi
(yulduzlar to‘plami, tumanliklar) Galaktika yadrosi atrofida 250 km/s tezlikda 
aylanma harakat qiladi. Lekin Galaktikaning o‘zi Yakkashox (Yedinorog)
yulduzlar turkumi tomon 210 km/s tezlikda harakat qiladi.
Albatta, Quyosh sistemasi va uning tarkibiy qismi bo‘lgan Yer ham ana shu
harakatlarda ishtirok etadi. Ehtimol yerdagi tub tabiiy o‘zgarishlar (ya’ni tog‘ 
burmalanishlari, iqlimining o‘zgarishlari, eralarning almashinishlari Quyosh
sistemasining Galaktika yilidagi (180-200 mln yil) harakatlari bilan bog‘liqdir. 
Yer Quyosh atrofida o‘z orbitasi bo‘ylab bir yilda to‘liq aylanib chiqadi. Bu
aylanma harakat uchun 365 kun 5 soat 48 minut 46 sekund vaqt ketadi. Yer 
orbitasining Quyoshga eng yaqin joylashgan nuqtasini perigeliy, eng uzoq
nuqtasini esa afiley deb ataladi. Yer perigeliyda eng tez, afileyda sekin 
harakatlanadi. Yerning o‘z orbitasi bo‘ylab harakat tezligi 29780 m/s tashkil etadi.
Lekin, perigeliy bilan afeliydagi tezligining farqi 950 m/s dir. Shuning uchun ham 
Yer orbitasining bir bo‘lagini (21 martdan 23 sentyabrga qadar) 186 kunda bosib
o‘tsa, qolgan ikkinchi qismiga (23 sentyabrdan 21 martgacha) 179 kun sarflaydi. 
Yer o‘z orbitasi bo‘ylab harakatlanishi bilan birga o‘z o‘qi atrofida ham
harakatlanadi. Yer o‘z o‘qi atrofida 23 soat 56 minut 4 sekund davomida bir marta 
to‘liq aylanib chiqadi. Uning harakat tezligi 465 m/s ga teng.
Yer Quyosh atrofida aylanganida yil fasllari almashinadi, o‘z o‘qi atrofida 
aylanganida esa tun bilan kun almashinadi. Ayniqsa gidrometeorologlar uchun eng
muhimi Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanishining geofizik oqibatlarini bilishdir. 
Fizikadan ma’lumki, ekvatorial mintaqaning qavariqligi, qutblarning botiqligi
aylanayotgan jismning markazdan qochma kuchi ta’sirida yuzaga kelishi mumkin. 

---

---

Ana shu markazdan qochma kuch ta’sirida burilish tezlanishi (ya’ni Koriolis

tezlanishi) paydo bo‘ladi. Shimoliy yarimsharda daryolarning o‘ng qirg‘og‘ini 
yuvishi, Janubiy yarimsharda esa chap qirg‘og‘ini yuvishi kuzatilishi shundan. Bu
hodisani 1851 yilda Fuko tajriba qilib qo‘rgan. Sankpeterburgdagi Isaakov 
soborida ham Fuko tajribasi o‘rnatilgan. Yerning harakati havo massalari, suv
qalqishlarining o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. 
Yerning o‘lchamlari muhim geofizik ahamiyat kasb etadi. Birinchi
navbatda Yerning tortishi kuchini yenga oladigan tezlik (

)ning qiymati uning 

massasi (M) va radiusi (R) ga bog‘liqdir. Bu holat quyidagi ifodada o‘z aksini

topgan:


2 = 2f M/R, 

bu yerda f – gravitatsion doimiylik. Ma’lumki, Yerning tortishish kuchini
yengadigan ikkinchi kosmik tezlik 11,3 km/s ga teng. 

---

---