O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»
Yüklə 3,31 Mb.
|
|
QURUQLIKDAGI TABIAT ZONALARI
Reja: 1. Geografik mintaqalar va zonalar. 2. Sektorlik. 3. Balandlik mintaqalari. 4. Qutbiy nomutanosiblik. Geografik mintaqalar va zonalar. Yer Yuzasining notekis isishi havo massalari zichligini turli xil bo’lishi ga kuchli ta’sir etadi. Bu esa troposferada termodinamik tenglikni bo’zilishiga va havo massalariniig sirkulyatsiyasiga olib keladi. Oqibatda troposferada bir necha sirkulyatsiya zonalari hosil bo’lib, geografik mintaqalarni vujudga keltiradi. Bo’lar ekvatorial, tropik, mo’tadil, qutbiy-asosiy mintaqalar va subekvatorial, subtropik, subarktika (subantarktika) - o’tkinchi. mintaqalardir. Har qaysi asosiy mintaqa uchun o’zining havo massasi harakterli, o’tkinchi mintaqalarda esa. fasllarga qarab qo’shni asosiy mintaqalarning havo massalari hukmronlik qiladi. Masalan, ekvatorial mintaqada ekvatorial havo massasi, subtoroik mintaqada tropik va mo’tadil havo massalari hukmronlik qiladi. Geografik mintaqalarning nomi asosan iqlim mintaqalarining nomi bilan to'g'ri keladi. Bunga sabab, landshafta arning energetik asosini Quyosh radiatsiyasi tashkil etadi. Quyosh radiatsiyasi landshaftlarda issiqlik va namlikni taksimlanishi, fasliy ritmiklik orkali namoyon bo’ladi. Binobarin, geografik, miyatakalaryi shakllanishida iqlim omili yetakchi rol o’ynaydi. Geografik mintaqalarni iqlim mintaqalari bilan to'g'ri kelyshy birinchidan, zonallik qonuniyatining umumsayyoraviy harakterga ega ekanligida bulsa, ikkinchidan uning barcha geografik komponentlarda va tabiat komplekslarida o’z ifodasini topganligidadir. Geografik mintaqalar zonal farqlariga ko’ra landshaft zonalariga bo’linadi. Landshaft zonalari geografik mintaqalarning yirik tarkibiy qismi hisoblanadi. Ular mintaqalar doirasida issiqlik va namlik miqdori hamda nisbatiga qarab muayyan tartibda qonuniy almashinib boradigan landshaft komplekslaridir. Shuning uchun geografik zonallik ladshaft sferasining eng harakterli xususiyatidir. Tabiat zonalari ham geografik mintaqalar singari ekvatordan qutblar tomon birin-ketin almashinib boradi. Shimoliy yarim sharning Arktika mintaqasida Arktik yoki muz saxrolar zonasi, subarktika mintaqasida tundra va o’rmon tundra zonalari, mo’tadil mintaqada tayga, aralash o’rmonlar, keng bargli o’rmonlar, o’rmon dasht, chala cho’l va cho’l zonalari, preriylar, subtropik mintaqada doimiy yashil o’rmonlar va butazorlar, subtropik cho’llar, nam subtropik o’rmonlar, tropik siyrak o’rmonlar, savannalar, tropik chala cho’l va cho’l zonalari va boshqa lar mavjud. Bo’lar kenglik zonallik qonuniyatining mahsulidir. Har qaysi zona o’zining ma’lum miqdordagi namlanish koeffitsiyentiga ega. Shuning uchun landshaft zonalarining chegaralari namlanish koeffitsiyenti miqdori Bilan aniqlanadi. G.N.Visotskiy va N.N.Ivanovlar buyicha namlanish koeffitsiyenti tundra va tayga zonalarida 1 dan ortik, o’rmon dashtda 1,0-0,6, dashtda 0,6-0,3, chala cho’lda 0,3-0,12 va cho’lda 0,12-0,01 ga teng. Okeandagi geografik mintaqalar. Geografik mintaklar yoki zonalar faqat materik uchun harkterli bo’lib kolmasdan, balki okeanlar uchun ham harakterlidir. Okeandagi mintaqalar quruqlikdagi mintaqalarga nisbatan kenglik bo’ylab joylashish xususiyatiga ega. Faqat Atlantika okeanining shimoliy qismida Grenlandiya va Labrador sovuq oqimi hamda Shimoliy Atlantika iliq oqimi (Golfstrim) ta’sirida subarktika mintaqasining chegarasi parallel yunalishdan chekinib, dioganal buyicha o’zgaradi. Okeandagi geografik mintaqalar ko’p chilik holatlarda zonalar deb ham ataladi. D.V.Bogdanov Dunyo okeanida 11 ta zona borligini aniqlagai. Quyida D.V.Bogdanov buyicha okean va quruqlik zonalarini keltiramiz (1-jadval). Bunda Siz okean va quruqlikdagi zonalarni bir-biri bilan taqqoslab, ularning o’xshalik tomonlarini va tafovutlarini bilib olasiz. Agar jadvalda keltirilgan okean va quruqlik zonalarini bir-biriga bo’lgan nisbatini taqqoslasak, D.V.Bogdanovning okeanda ajratgan geografik zonalari quruqlikdagi alohida-alohida zonalarga emas, balki uning geografik mintaqalariga yoki landshaft zonalari guruxiga to'g'ri keladi. Okean zonalarini quruqlikdagiday yanada maydarok zonalarga tabaqalash uchun ko’p lab faktik materiallarga va mukammal bilimga ega bulmoq lozim. 1-jadval Okean va quruqlik zonalari Yüklə 3,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|