O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»
Yüklə 3,31 Mb.
|
|
Geologik tuzilishi
Afrikaning geologik tuzilishi Yevrosiyo materigining geologik tuzilishiga nisbatan ancha oddiyroq, murakkab geotektonik strukturlar kam uchraydi. Lekin shunga qaramasdan u barcha materiklar singari o‘zining juda uzoq davom etgan geologik va tektonik rivojlanish tarixiga ega. Materikning shimoli-g‘arbidagi Atlas tog‘lari, janubidagi Kap tog‘laridan tashqari hamma qismi, Madagaskar oroli va materikka shimoli-sharq tomondan tutash bo‘lgan Osiyoning Arabiston yarim oroli hududlari Afrika (Afrika- Arabiston) platformasini tashkil etadi. Chunki bu regionlar qadimgi Gondvana materigining tarkibiy qismlari bo‘lib, ularning zaminini asosan kembriydan oldin vujudga kelgan kristall jinslar tashkil etgan. Afrika platformasining poydevori materik hududining ko‘pchilik rayonlarida yer yuzasiga chiqib, o‘zining ifodasini relef shakllarida topgan. Platformaning ko‘tarilgan qismlari arxey erasining oxirlarida vujudga kelgan. Kristall poydevorning asosiy ko‘tarilmalari materikning chekka qismlarida ikkita polosa hosil kilib joylashgan. Birinchi katta polosa sharqda Kizil dengiz va Adan qo‘ltig‘i sohillaridan boshlanib, materikning eng janubi-sharqiy Hind okeani
Atlantika okeani qirg‘oqlari bo‘ylab cho‘zilgan. Bulardan tashqari ayrim mustaqil ko‘tarilmalar Afrikaning ichki rayonlarida-Saxroi-Kabirda, Rodeziyada, Nil daryosining yuqori qismida uchraydi. Bu ko‘tarilmalarning yoshini geologlar o‘rtacha 2 mlrd yilga teng deb hisoblashadi. Arxey poydevoridan ko‘tarilib turgan va yer yuzasiga chiqib qolgan balandliklar kuchli burmalangan, metamorflashgan va intruziv jinslardan tarkib topgan. Bularni asosini tashkil etuvchi chukindi jinslarning yoshi 2,8-3,3 mlrd yilga teng bo‘lib, ular platformadan oldingi geosinklinal zonada hosil bo‘lgan. Dastlabki paytda bu jinslar suv osti vulkan lavalari va tuflari, ohaktoshlar, gillar, qumlar bo‘lib, arxeyning oxirida kristall va metamorfik jinslarga, slaneslarga, kvarsitlarga va marmarlarga aylangan. Geosinklinal zonadagi dengiz sathidan ko‘tarilib turgan quruqliklar nurash natijasida yemirilib va yuvilib qumoq, shag‘al toshli cho‘kindi jinslar hosil qilgan. Bu yotkiziqlar platformaning bushlangan joylarini to‘ldirib, kristall poydevorninng yuza qismini qoplab olgan. Keyinchalik bu cho‘kindi jinslar geologik jarayonlar natijasida kvarsit va konglomeratlarga aylangan. Xuddi shunday Sahroi Kabirda, Gvineya qo‘ltig‘ining shimoliy sohili bo‘ylab joylashgan qadimiy kristall jinslar katta parchalarga bo‘linib, ular oralig‘ida vujudga kelgan va meridional yo‘nalgan cho‘kmalarda ham dengiz va kontitengal cho‘kindi jinslar hosil bo‘lib, keyinchalik ular burmalangan va metamorflashgan. Proterozoy erasining boshlariga kelib Afrika platformasining umumiy qiyofasi shakllanadi. Endigina shakllangan platformada janubi-g‘arbdan shimoli- sharqqa tomon yo‘nalgai yangi geosinklinal mintaka vujudga keladi. Bu mintaka Kongoning shimoli-sharqidan Ruanda Burundi va Uganda orqali Tanganikagacha cho‘zilgan bo‘lib, u asosan qumoq va gilli cho‘kindi jinslar bilan to‘lgan. Bu mintaqaning faol rivojlanish tarixi bundan 1400 mln yil avval burmalanish, metamorflanish va granitlarning cho‘kindi jinslar orasiga yorib kirish jarayonlari bilan yakunlangan. Proterozoyning oxirida qadimgi Rodeziya massividan shimoli-g‘arbda platformaga turtib kirib turgan Katanga geosinklinal mingaqasi vujudga kelgan. Bu mintaqa Katanga guruhi deb atalgan kvarsit, gilli slanes, ohaktosh va dolomitlardan iborat cho‘kindi jinslar kompleksidan tarkib topgan. Mintaqa uchun tillitlar ham harakterli. Geosinklinal mintaqalarning rivojlanishi bilan bir vaqtda materikning markaziy rayonlarida, Afrika platformasining qadimgi chekkalarida yuqori proterozoyning platformali cho‘kindi jinslari-qumtoshlar, gillar, stromatolitli ohaktoshlar va tillitlarning to‘planishi davom etgan. Bunday cho‘kindi jinslar Sahroi Kabir va Sudanning g‘arbidagi Taudenni sineklizasida, Janubiy Afrikaning Kalahari cho‘kmasida va Kongo botig‘ining shimoli-sharqiy qismida ham hosil bo‘lgan. Quyi va o‘rta paleozoyda Sharqiy Afrika o‘zining ko‘tarilgan holatini va kontinental rejimini saqlab qolgan. Shimoli-g‘arbiy Afrika, Sahroi Kabirning g‘arbiy qismi dengiz bilan qoplangan. Shu davrda Atlas geosinklinali va platforma sineklizalari faol taraqqiy etgan. Vujudga kelgan Tinduf, Taudenni, Retgana, Murzuk kabi sineklizalarni bir-biridan platformaning ko‘tarilgan massivlari Antiatlas, Regibat, Tuareg va boshqa burmalangan zonalar hamda anteklizalar ajratib turgan. Paleozoyning cho‘kindi jinslari asosan qumtoshlardan, gillardan va ohaktoshlardan tarkib toptan Zulib, ularning qalinligi Atlas geosinklinal zonasida keskin ortib borgan. Shunday qilib, arxeydan boshlab paleozoyning o‘rtalarigacha bo‘lgan geologik taraqqiyot davrida Afrika platformasining Regibat, Tuareg, Tibesti, Leon- Liberiya, Nubiya-Arabiston, Tanganika, Rodeziya, Madagaskar kabi qalqon va anteklizalari hamda Tinduf, Senegal, Taudenni, Murzuk, Liviya-Misr, Quyi Nil, Somali, Nigeriya, Kongo, Okavango, Kalahari, Karru, Chad kabi sineklizalari to‘liq shakllandi. Karbonning o‘rtalarida Atlas geosinklinal zonasida burmalanish jarayoni sodir bo‘lib, Atlas tog‘lari vujudga keladi. Janubiy Afrikada ham yirik o‘zgarishlar bo‘lib, botiqlarning (Kongo, Kalahari, Karru) qiyofasi qisman o‘zgaradi. Permda Mozambik bukulmasi hosil bo‘lib, Madagaskar orolini materikdan ajratib qo‘yadi. Triasning oxirida burmalanish va ko‘tarilishlar materikning eng janubidagi Kap zonasini qamrab olib, Kap tog‘larini vujudga keltiradi. Afrika hududi oligotsendan boshlab umumiy ko‘tarilish bosqichiga qadam qo‘yadi. Yangi ko‘tarilish bosqichi ayniqsa materikning sharqiy qismida shiddat bilan davom etib, Sharqiy Afrika va Efiopiya tog‘liklarini hosil qiladi. Bu yerda ilgari vujudga kelgan uzilmalar va yoriqlar zonasi uzil-qesil shakllanib, uzoq masofaga cho‘zilgan ko‘p tarmoqli grabenlarni barpo etadi. Qizil dengiz, Adan qo‘ltig‘i, Sharqiy Afrikadagi yirik ko‘llar Rudolf, Tanganika, Nyasa va boshqalar ana shu grabenlarda vujudga kelgan. O‘sha davrda tektonnk yoriqlar harakatiga shiddatli vulkanlar faoliyati hamrohlik qilgan. Avvalo yoriqlar tipidagi bazaltlar oqib chiqib tog‘liklarni, neogenga kelib markaziy tipdagi ulkan vulkanik tog‘larni yaratgan. Jumladan Kilimanjaro, Keniya, Meru, Nyamlagira, Niragonga va boshqa vulkanlar vujudga kelib, ularning ayrimlari xozir ham faol harakat qilib turadi. Alp burmalanishi davrida (neogen va antropogen davrlar) yosh vulkanizm materikning g‘arbiy qismida ham meridponal polosa buylab namoyon bo‘lgan. Bu polosa Gabes qo‘ltig‘idan boshlanib, Axaggar massivi orqali Kamerungacha va undan Angolagacha davom etadi. Ikkinchi vulkanlar polosasi Gvineya qo‘ltig‘idagi vulkanik orollardan boshlanib to Tibesti vulkan massivigacha cho‘zilgan. Yosh vulkanlar G‘arbiy Afrika sohillarida, Senegal va Liberiya hududlarida ham uchraydi. Oligotsenning boshlarida Afrikaning deyarli hamma qismi quruklikka aylangan bo‘lib, dengiz sharoiti faqatgina materikning shimoli-g‘arbiy chekkasidagi Rif-Tel geosinklinalida hamda shimolda Liviya va Misrning qirg‘oq polosasida saqlanib qolgan. Miotsenda yuz bergan burmalanish natijasida Afrikaning shimoli-g‘arbidagi va shimolidagi suv havzalari butunlay chekini, ularning quruqlik egallaydi. So‘nggi burmalanish Atlas Tog‘larining janubiy zonalarini ham qamrab oladi. Afrikaning g‘arbiy va sharqiy qismlarida tog‘ hosil bo‘lish jarayoni hozirga qadar ham o‘z faoliyatini yangi tektonik harakatlar shaklida davom ettirib kelmoqda. Vulkanlarning vaqti-vaqti bilan otilib turishi va kuchli zilzilalarning takrorlanib turishi buning isbotidir. Materikda yangi tektonik harakatlarning intensivligini regional xususiyatga ega ekanligi shundan iboratki, Afrikaning sharqiy va g‘arbiy hududlari uchun kuchli seysmik harakatlar harakterli bo‘lsa, shimoliy, markaziy va janubiy hududlari uchun kuchsiz seysmik harakatlar harakterlidir. Antropogen davrida Afrika hududi Yevrosiyo va Shimoliy Amerika materiklaridan farq qilib qoplama muzlik ta’sirida bo‘lmagan. Lekin o‘sha davrda yuz bergan iqlimiy o‘zgarishlar natijasida vujudga kelgan plyuvial (muzliklar davriga to‘g‘ri keladi) va qurg‘oqchil (muzliklararo davrga to‘g‘ri keladi) epoxalar galma-gal almashingan. Relefi Afrikaning hozirgi yirik morfostruktura relef shakllarining yaratilishi neogenda va antropogen davrining boshlarida sodir Gulgan. Uning katta maydonini egallab yotgan yassi relef shakllari uzoq davom etgan peneplenlashish jarayonining natijasidir. Keng rivojlangan tekislangan qadimiy yuzalar neogen davrida vujudga kelgan. Tekislangan qadimiy yuzalar va platolarning absolyut balandligi asosan shimoldan janubga qarab ko‘tarilib boradi. Materikning asosiy tekisliklari va platolari shimoli-g‘arbda, baland tog‘lari va tog‘liklari janubi-sharqda joylashgan. Shuning uchun materik hududi yer yuzasining tuzilishi va gipsometrik balandlik xususiyatlariga ko‘ra ikki qismga bo‘linadi: birinchi qismi balandligi 1000 m dan kam bo‘lgan Shimoli-G‘arbiy Afrika yoki Past Afrika deb ataladi va ikkinchi qismi balandligi 1000 m dan ortiq bo‘lgan Janubi-Sharqiy Afrika yoki Baland Afrika deb ataladi. Bular o‘rtasidagi chegara janubi-g‘arbda Bengela (Angola) va shimoli-sharqda Massaua (Yefiopiya) chizig‘idan o‘tadi. Materikning 70% dan ziyod maydoni tekislik va platolarga, 30% ga yaqin maydoni tog‘ va tog‘liklarga to‘g‘ri keladi. Tekisliklar kontinental va dengiz yotqiziqlaridan tashkil topgan cho‘kindi jinslar bilan qoplangan. Afrika platformasining yadrolaridan va anteklizalaridan ko‘tarilib turgan platolar va tog‘ massivlari kristall va vulkanik jinslardan tarkib topgan. Past Afrikaning shimoli-g‘arbiy chekka qismi Atlas tog‘lari bilan o‘ralgan. Bu tog‘larning o‘rtacha balandligi 1200-1500 m ni tashkil etadi. Atlas tog‘larining shimoliy O‘rta dengiz sohilidagi yosh tizmalari murakkab burmalangan strukturaga va janubiy qismi palaxsali strukturaga ega. Atlas tog‘lari janubi-g‘arbdan shimoli- sharqqa qarab cho‘zilgan Er-Rif, Baland Atlas, Tell Atlas va Sahroi Kabir Atlasi tizmalaridan iborat. Bu tizmalar o‘rtasida balandligi jihatdan birinchi o‘rinda Baland Atlas tog‘i turadi, uning eng baland nuqtasi 4165 m ga qad ko‘tarib turgan Tubkal cho‘qqisidir. Balandligi jihatdan ikkinchi o‘rinda Er-Rif tizmasi turadi. Uning Gibraltar bo‘g‘ozi yaqinidagi eng baland Tidigin cho‘qqisi okean sathidan 2456 m yuqoriga cho‘zilgan. Baland Atlas va Er-Rif tizmalari Atlantika okeani sohili tomon zinapoyasimon shaklda pasayib boradi. Keyigi o‘rinlarda Tell Atlas (2326 m) va Sahroi Kabir Atlasi (1532 m) tizmalari turadi. Bu ikki tizma oralig‘ida Baland plato joylashgan. Past Afrikaning katta qismi Sahroi Kabir, Sudan tekisliklari va ko‘p sonli platolar bilan band. Ular materikning shimoliy qismidan janubda Shimoliy Gvineya va Azande balandliklarigacha, g‘arbda Atlantika okeani qirg‘oqlaridan sharqda Qizil dengiz sohillarigacha yoyilib borgan. Sahroi Kabir hududida kristall va vulkanik jinslardan tarkib topgan tog‘liklar va yassi yuzali platolar keng tarqalgan. Shulardan eng yiriklari Markaziy Sahroi Kabirda joylashgan Axaggar va Tibesti tog‘ massivlaridir. Axaggar va Tibesti tog‘liklari Afrika platformasining baland ko‘tarilgan yadrolari zaminida paydo bo‘lgan. Ularning ustki kismi oqib chiqkan lavalar bilan qoplangan va yuksaklikka bo‘y cho‘zgan nuqtalari so‘ngan vulkanlarning konuslaridan iborat. Tibesti tog‘ligining eng baland nuqtasi 3415 m yuqoriga ko‘tarilib turgan Emi-Kusi tog‘i bo‘lib, u butun Sahroi Kabirning ham eng baland nuqtasi hisoblanadi. Uning ikkinchi yuksak nuqtasi Tusida (3265 m) cho‘qqisidir. Axaggar tog‘ining eng baland nuqtasi okean sathidan 2918 m ko‘tarilib turgan Taxat tog‘idir. Axaggar va Tibesti tog‘liklarini paleozoy jinslaridan tarkib topgan kuest tizmalari-tassiailar o‘rab olgan. Kuest tizmalarining balandligi 1000 m gacha boradi. Ular balandligi 500-1000 m atrofida bo‘lgan yassi platolar bilan parchalangan. Platolar bo‘r davrining ohaktoshlari va qumtoshlaridan tarkib topgan bo‘lib, ular Axaggar va Tibesti tog‘liklari hamda kuest gryadalari atrofini aylana shaklida o‘rab olgan. Bular Tanezruft, Tassilin Axaggar, Ennedi, Jado, Tingert, Tademait, Hamada-yel-Hamra platolaridir. Afrika platformasining poydevorini tashkil etgan qadimiy kristall jinslarning bukilishi natijasida vujudga kelgan keng botiqlar-Sahroi Kabirning g‘arbidaga El- Juf, shimolidagi Fessan, sharqidagi Liviya-Misr, janubidagi Niger, Chad va Oq Nil platolarga yondosh bo‘lib joylashgan. Botiqlarning barchasi dengiz va kontinental yotqiziklar bilan to‘ldirilgan. Sahroi Kabirning shimoli-g‘arbidagi El-Rif cho‘kmasi Atlas tog‘oldi bukilmasida vujudga kelgan va Atlas tog‘laridan keltirilgan toshloq jinslar bilan to‘ldirilgan. Bu cho‘kma yangi tektonik harakatlar natijasida ko‘tarilib tog‘oldi platosini hosil qilgan. Bulardan tashqari materikning o‘rtalik qismida eng yiriq Kongo botig‘i va janubda Kalahari botig‘i joylashgan. Batiklar yuzasining okean sathidan o‘rtacha balandligi 200-400 m ni tashkil etadi. Materikning chekkalarida juda chuqur kontinental cho‘kmalar ham vujudga kelgan. Ana shulardan Assal cho‘kmasi -153 m, Kattara cho‘kmasi -133 m, Shott Melgir cho‘kmasi -36 m okean sathidan pastda joylashgan. Afrikaning shimolida O‘rta dengaz soxilida, g‘arbida Atlantika soxilida. Senegal daryosining quyi qismida, Gvineya qo‘ltig‘ida qirgoqbo‘yida, janubi- sharqida Mozambik bo‘g‘ozi qirg‘oqbo‘yida keng polosa bo‘ylab cho‘zilgan va balandligi 200 m gacha bo‘lgan pastteksiliklar mavjud. Gvineya qo‘ltig‘i qirg‘og‘i bo‘ylab cho‘zilgan Shimoliy Gvineya balandligi qadimgi kristall zaminnig antekliza shaklidagi yadrosi bo‘lib, tektonik burmalar va yoriqlar uni alohida massivlarga bo‘lib yuborgan. Shulardan biri balandlikning sharqida joylashgan Joye platosi (2000 m) va ikkinchisi g‘arbida joylashgan Leone-Liberiya tog‘liridagi Bintimaki (1945m) tog‘idir. Biafra qo‘ltig‘i yaqinida Kamerun (4070 m) vulkanik tog‘i joylashgan. Baland Afrikaga materikning sharqiy qismida joylashgan Efiopiya va Sharqiy Afrika tog‘lari hamda Janubiy Afrika qaraydi. Baland Afrika Past Afrikaga nisbatan materikning okean sathidan bir muncha baland ko‘tarilgan, relefi vertikal ravishda kuchli parachalangan, harakatdagi va so‘ngan vulkanlarga boy qismi hisoblanadi. Bu xududda Afrika platformasining qadimiy kristall jinslari ko‘p joylarda yer yuzasiga chiqib yotibdi. Yefiopiya tog‘ligi o‘rtacha 1800-2000 m balandlikda joylashgan. Uning sharqiy va janubi-sharqiy yon bag‘rlari tik qoya shaklida ko‘tarilgan, g‘arbiy yon bag‘ri Sudan tekisligiga qarab zinapoyasimon baland platolarni va yuksak tog‘ cho‘qqilarini hosil qiladi. Platolar atrofini tik jarliklar o‘rab olgan. Efiopiya tog‘ligida balandligi 4000 m dan oshadigan cho‘qqilar ham mavjud. Uning eng baland cho‘qqisi shimol tomonda joylashgan Ras-Dashen (4620 m) tog‘idir. Tog‘likning janubida Bata (4310 m) va Guge (4209 m) cho‘kkilari, Bab-yel- Mandeb bo‘g‘oziga yaqin joyda Dubbi (1250 m) vulkani joylashgan. Yefiopiya tog‘ligidan janubi-sharqda joylashgan Somali yarim orolini zinapoyasimon ko‘tarilgan Xaud platosi egallab olgan. Uning shimoliy yon bag‘ri Adan qo‘ltig‘iga tik tushgan. Qo‘ltiq qirg‘og‘ida yarim orolning baland nuqtasi hisoblangan Shimbiris (2416 m) tog‘i qad ko‘tarib turibdi. Platoning janubi- sharqiy yon bag‘ri asta-sekin pasayib Hind okeaning qirg‘oqbo‘yi pasttekisligi bilan tutashadi. Baland Afrikaning katta maydonini Yer po‘stining surilishlari, tektonik yoriqlar va uzilmalar natijasida parchalangan Sharqiy Afrika yassi tog‘ligi egallab yotadi. Uning hududida materikning eng baland tog‘ cho‘qqilari, so‘ngan va harakatdagi vulkanlar Kilimanjaro (5895 m), Keniya (5199 m), Margerita (5109 m), Meru (4567 m), Karisimbi (4507 m), Elgon (4322 m), Rungve (3175 m) va boshqalar joylashgan. Sharqiy Afrika yassi tog‘ligidagi tektonik yoriqlar va uzilmalar ko‘p tarmoqli bo‘lib, ular markaziy va g‘arbiy tizimlarga bo‘linadi. G‘arbiy tizimning bir qator yoriqlari Albert, Eduard, Tanganika, Rukva va boshqa ko‘llar bilan band. Markaziy tizim yoriqlarida Rudolf, Nyasa va boshqa mayda ko‘llar hosil bo‘lgan. Yassi tog‘likning ekvator atrofidagi eng past joylarni Viktoriya va Kioga ko‘llari, baland joylarini Unyamvezi-Uganda platosi egallagan. Tangankka va Nyasa ko‘llaridan janubi-g‘arbda Sharqiy Afrika yassi tog‘ligining davomi bo‘lgan, submeridionad yo‘nalgan Mitumba (1889 m) va Muchinga (1908 m) tog‘lari joylashgan. Ularni balandligi 1000-1200 m bo‘lgan botqoqlangan botiq, Mveru va Bangveulu ko‘llari ajratib turadi. Janubiy Afrikaning katta qismini okean sathidan 900-1000 m balandlikda joylashgan, tevarak-atrofi tog‘lar va platolar bilan o‘ralgan Kalahari botig‘i tashkil etadi. Platforma poydevori yuzasining notekisligi botiq relefida o‘z aksini topgan. Shuning uchun botiqning ko‘tarilgan qismi Bakalahari, markaziy tekis past qismi Kalahari deb ataladi. Botiqning kristall zamini to‘rtlamchi davr qum yotqiziqlari bilan qoplangan. Kalahari botig‘ining tevarak-atrofi zinapoyasimon ko‘tarilgan quyidagi tog‘lar va platolar bilan o‘ralgan: shimolda Luanda-Katanga ko‘tarilmasi, sharqda Zambezi va Limpopo daryolari oralig‘idagi Matabele yassi tog‘ligi, janubi-sharqda Baland Veld platosi, Basuto tog‘ligi va Drakon tog‘lari, janubda Kap va Yuqori Karru platolari, g‘arbda Namakvalend, Damaralend, Kaoko plato va yassi tog‘liklari hamda Serra-da-Shela tizmasi. Shulardan eng balandi Basuto tog‘ligi bo‘lib, uning yuksak nuqtasi Katkin-Pik tog‘ida 3657 m ga yetadi. Bu butun Janubiy Afrikaning ham eng baland nuqtasi hisoblanadi. Janubiy Afrikaning eng janubiy chekka qismida gersin brsqichida burmalangan Kap tog‘lari joylashgan. Bu tog‘lar bir necha parallel tizmalardan tarkib topib, sharqdan g‘arbga qarab cho‘zilgan. Tizmalar bir-biridan keng bo‘ylama vodiylar bilan ajralgan. Ana shunday keng vodiylardan biri Kichik Karru vodiysidir. Kap tizmasining eng baland nuqtasi Svartberg (2324 m) cho‘qkisi hisoblanadi. Yüklə 3,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|