O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»
Yüklə 3,31 Mb.
|
|
Kongo botig‘i. Kongo botig‘i tabiiy geografik o‘lkasi Markaziy Afrikada
ekvatorning har ikkala tomonida joylashgan va Atlantika okeani qirg‘oqlaridan boshlanib, SHarqiy Afrika yassi tog‘ligigacha cho‘zilib boradi. Uning shimoliy chegarasi tahminan 5° sh.k. dan va janubiy chegarasi 10° j.k. dan o‘tadi. Bu tabiiy geografik o‘lka K OHGO havzasining o‘rta oqimidagi yassi botiqlikni va uni o‘rab turgan platosimon balandliklarni o‘z ichiga oladi. Kongo botig‘i juda katta qalinlikdagi qadimgi ko‘l yotqiziqlari va hozirgi davr allyuvial yotqiziqlari bilan to‘lgan. Uning relef tuzilishi botiq yuzasidan tevarak-atrofga qarab zinapoyasimon shaklda ko‘tarilib boradi. Botiqning er yuzasi yassi tekis relef shakliga ega bulib, o‘rtacha balandligi 500 m dan oshmaydi. Uni tevarak-atrofdan o‘rab turgan yassi tog‘liklar va platolarning eng baland joyi 2000 m gacha boradi. Botiqni shimol tomondan o‘rab turgan baland platolar Kongo havzasini Nil, Niger va CHad ko‘li havzalaridan ajratib turadi. Botiqning janubiy qismida joylashgan Luanda yassi tog‘ligi kenglik bo‘ylab cho‘zilib, Kongo va Zambezi daryo havzalari o‘rtasida suvayirg‘ich vazifasini bajaradi. SHarqda Kongo botig‘i SHarqiy Afrika yassi tog‘ligining tik ko‘tarilgan yon bag‘ri bilan chegaralanga. G‘arbda qirg‘oq bo‘ylab cho‘zilib yotgan balandliklar botiqni Atlantika sohilbo‘yi pasttekisliklaridan ajratib turadi. Kongo daryosi bu balandliklarni kesib o‘tib, unlab sharsharalarni hosil qilgan. Kongoning quyi oqimidagi barcha sharsharalar Livingston nomi bilan ataladi. Kongo botig‘ini o‘rab turgan balandliklar, platolar va yassi tog‘liklarning zinapoyasimon ko‘tarilgan yon bag‘rlari daryo vodiylari va chuqur daralar bilan kuchli parchalangan. Baland plato va yassi tog‘liklar tekislangan, ayrim joylarida cho‘qqilar va vulkan konuslari ko‘tarilib turadi. Kongo botig‘i qimmatbaho foydali qazilmalarga juda boy. Botiqning atrofidagi kristall jinslardan tashkil topgan balandliklar va yassi platolarda mis rudasi qazib olinadi. Bu erlarda mis rudasi bilan birgalikda kalayi ham uchraydi. Kongo havzasining janubiy qismida dunyodagi eng yirik uran konlaridan biri joylashgan. Kadimiy kristall massivlarining tarkibida oltin va olmos keng tarqalgan. Qazib olinadigan olmosning asosiy qismi botiqning janubiy rayonlariga tug‘ri keladi. Atlantika okeani qirg‘oqlarida neft va toshko‘mir konlari topilgan. Kongo botig‘i yil bo‘yi bir me’yordagi yuqori haroratli va yog‘in sochin ko‘p buladigan g‘abiiy geografik o‘lka hisoblanadi. Kongo havzasining tekislik qismi uchun yog‘ingarchilikning tipik ekvatorial rejimi harakterlidir. Bu erda o‘rtacha yillik yog‘ingarchilik miqdori 1500 mm dan ortadi. Lekin yog‘ingarchilik botiqning hamma hududida ham yil bo‘yi bir tekislikda yog‘avermaydi. Jumladan botiqning shimoliy yarim sharda joylashgan qismiga nisbatan janubiy yarim sharda joylashgan kattaroq qismida yog‘inning bir tekisda taksimlanmaganligi yaqqolroq ifodalangan. Ayniqsa uning janubi-sharqiy rayonida qish oylarida quruq davr vujudga kelib, yog‘ingarchilik umuman bulmaydi. Dehqonchilik uchun botiqning yil bo‘yi yomg‘ir yog‘adigan sernam markaziy qismiga nisbatan qo‘rg‘oqchil davr bo‘ladigan janubi-sharqiy rayonlari juda qulay. Xuddi shunday ekvatordan janubroqdagi Atlantika okeani sohilida ham Bengela sovuq oqimi tufayli yog‘ingarchilik miqdori ancha kamayadi. Kongo botig‘ining janubi-sharqiy rayonlariga o‘xshash bu erda ham dehqonchilik sun’iy sug‘orish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Kongo botig‘idagi barcha daryolar va irmoqlar yig‘indisi Kongo Daryo tizimini tashkil etadi va Atlantika okeaniga quyiladi. Bu daryo juda murakkab tarmoqli tizim bo‘lib, uning katta qismi janubiy yarim, sharda joylashgan. Kongo daryosining irmoqlari botiq atrofidagi plato va baland yassi tog‘liklarning yon bag‘rlarini kesib o‘tgan joylarda unlab ostonalar va sharsharalar, chuqur va tor vodiylar, daralar hosil qilib jushqin oqadi. Botikning yassi tekislik qismida esa daryolar keng vodiylar hosil qilib, ularning o‘zani tekislik yuzasini chuqur ishlamagan, qirg‘oqlari past va juda sekin oqadi. Ayrim joylarda daryo o‘zanining kengligi 20 km gacha etadi. Maksimum yog‘ingarchilik davrida daryolarning suvi o‘zanlaridan va qirg‘oqlaridan toshib chiqib, katta masofadagi maydonlarni bosib ketadi. Bir-biriga yaqin joylashgan irmoqlar toshqin paytida o‘zaro tutashib, daryolar oralig‘idagi keng maydonlar suv tagida qoladi. Kongo botig‘ining markaziy qismida eng qadimgi qoldiqli ko‘llardan Tumba va Mai-Ndombe ko‘llari bor. Daryo toshqini paytida ularning ham suv sathi ko‘tarilib, yirik ichki suv havzalariga aylanadi. Kongo botig‘i yog‘ingarchilikning ko‘pligi va relefning tekisligi tufayli botqoq va tropik o‘rmon landshaft komplekslarining keng tarqalganligi bilan Afrikaning boshqa tabiiy geografik o‘lkalaridan keskin farq qiladi. Suv bosmaydigan katta maydondagi qadimgi allyuvial va lateritli tuproqlarda nam ekvatorial o‘rmonlar yaxshi rivojlangan. Bu o‘rmonlar ekvatordan shimol tomonda, SHarqiy Afrika tog‘ligi etaklarida va Atlantika okeani sohilida keng polosa bo‘lib joylashgan. Janubda va janubi-sharqda esa qo‘rg‘oqchil fasl ko‘zatiladigan joylarda savannalar uchraydi. O‘lkaning janubidagi va baland platolardagi savannalar qizil-qo‘ng‘ir tuproqlar ustida shakllangan. Ular ko‘pincha kesib va yondirib yuborilgan o‘rmonlar o‘rnida vujudga kelgan. Binobarin, bu tipdagi savannalar kelib chiqishiga ko‘ra ikkilamchi harakterga ega bo‘lib, antropogen savannalarni tashkil etadi. O‘rmonlardan tipik savannalarga o‘tish polosasida savannalar o‘rtasida bog‘ tipidagi daraxtzorlar u er-bu erda takrorlanib Yevropaning o‘rmon-dasht zonasiga o‘xshash o‘rmon-savanna o‘tkinchi zonasi hosil bo‘lgan. Kongo havzasidagi nam ekvatorial o‘rmonlarda yog‘ beradigan palmalar, seyba va muskat daraxtlari, mebellar yasash uchun ishlatiladigan qizil daraxt, kauchuk olinadigan daraxtlar o‘sadi. Bu o‘rmonlarda pigmeylar yashaydi. Ular ovchilik, ozuqa uchun o‘simliklar va mevalarni, yovvoyi asalni yig‘ish bilan shug‘ullanadilar. Pigmeylar yarim kuchmanchi hayot kechiradilar. Hayvonlarni oddiy usul nayza va yoy bilan ovlaydilar. Suv bosadigan botqoqliklarda, ko‘l atroflarida va Kongo daryo tizimining vodiylaridagi botqoqlangan erlarda baland bo‘yli qalin botqoq o‘simliklari o‘sadi. Ular orasida papiruslar ko‘pchilikni tashkil etadi. Nam ekvatorial o‘rmonlar hayvonot olamiga juda boy. Maymunlarning gorilla, shimpanze, gveretsa va boshqa turlari yashaydi. Eng yirik hayvonlardan fillar uchraydi. Qo‘rqoq okaplar qalin changalzorlarni o‘ziga boshpana qilib olgan. O‘rmonlarda daraxt damanlari va yovvoyi chuchqalar ham bor. Daryo va ko‘l bo‘ylarida begemotlar, timsohlar yashaydi. Kongo botig‘ida bulardan tashqari qushlar, sudralib yuruvchilar va hasharotlar faunasi keng tarqalgan. Afrikaning nam ekvatorial o‘rmonlari uchun setse pashshasi harakterli. U eng sernam joylarda, daryo va ko‘llar atrofida yashab, juda tez ko‘payadi. Yüklə 3,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|