O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»

Avstraliya materigining iqlimi va ichki suvlari 
Avstraliya shimolida subekvatorial kengliklar bilan janubda subtropik 
kengliklar orasida bo’lib, faqat Tasmaniya oroli deyarli butunlay o’rtacha
mintaqada. Shunday geografik o’ringa yarasha materik iqlimiga ta’sir etuvchi 
asosiy faktorlardan biri quyosh radiatsiyasining yuksakligidir. Quyosh radiatsiyasi
shimoli-g’arbda har bir sm.kv. ga 140 k/kalga yetadi. 
Materik ko’pchilik qismining iqlimi kontinental. Materikning ichki
oblastlariga shimol va janubdan ba’zan juda ichkari kiradigan dengiz havosi 
(tog’larning yo’qligi shunga imkon beradi) tez isib quriydi.
Materik, ayniqsa uning shimoliy va shimoli-g’arbiy qismlari dekabr-fevralda 
qattiq isiydi. Bu oylar yilning issiq mavsumi hisoblanadi. G’arbiy platoning
shimolida va Markaziy pastekislikning deyarli butun shimoliy yarmida havoning 
o’rtacha temperaturasi 300C dan oshadi. Chekka janubdan 200C li izoterma o’tadi.
Quruqlik qattiq isiganidan shu izoterma ustida past atmosfera bosimi - Avstraliya 
minimumi vujudga keladi. Past bosim oblastga janub tomondan janubi sharqiy va
janubiy shamollar kirib keladi. Lekin bu shamollar balandroq kengliklardan 
kelgani uchun yog’ingarchilikka sabab bo’lmaydi. Shu tufayli Avstraliya janubida
yoz juda quruq. 
Yilnng shu faslida materikning sharqiy sohilida ob-havo o’ziga hos bo’ladi.
Tinch okeanidan esuvchi shamollar tog’ to’sig’iga duch kelib, yomg’ir yog’ishiga 
sabab bo’ladi.
Yilning salqin mavsumida (iyun-avgustda) materik hiyla soviydi. 
Materik
ustida

baland
bosim-Avstraliya 

maksimumining
shimoliy 
chekkasidan keluvchi quruq va issiq shamollar ta’sir etib, shimoliy sohil va
materik ichkarisida yog’ingarchilik bo’lmaydi. 
Bu mavsumda janubiy sohil bo’ylab va Tasmaniya ustidan o’rtacha
kengliklarning dengiz havosi ko’proq g’arbga tomon harakat qiladi. O’rtacha va 
tropik havo o’rtasida tarkib topadigan qutbiy front polosasida ob-havo o’zgarib,
siklon yomg’irlari yog’adi. 
Yillik yog’inning mavsumiy o’zgarishi, havo harorati, havo bosimi va havo
massalarining taqsimlanishiga ko’ra materik quyidagi iqlim mintaqalari va 
oblastlariga bo’linadi:
1. Subekvatorial iqlim mintaqasi (200 j.k. ga qadar) da harorat doimo yuqori 
va yil bo’yi bir tekis bo’lib, nam yoz mavsumi va quruq qish mavsumi almashinib
turadi.

2. Tropik iqlim mintaqasi (200 - 300 j.k. orasida) a) kontinentlar cho’l va 

chala cho’l iqlimi oblasti - Sharqiy Avstraliya tog’laridan Hind okeanigacha; b) 

dengiz passat iqlimi oblasti - Tinch okean sohilining kambar polosasini egallaydi.
Bu oblastda yoz issiq va juda nam, qish iliq va kamroq nam bo’ladi. 
3. Subtropik iqlim mintaqasi materikaning janubi va Tasmaniyaning shimoliy
qismini o’z ichiga oladi. a) O’rta dengiz iqlimi tipi - materikning janubi-g’arbi 

---

---

kiradi. Bu yerda yoz quruq va issiq, qishi salqin nam; b) subtropik musson iqlimi -

materikning janubi-sharqi kiradi. Bu yerda yog’inning ko’p qismi yozda yog’adi; 


v) kontinental subtropik iqlim oblasti - yog’inning asosiy qismi qishda yog’adi,
yozda konvektiv yog’inlar yog’ib turadi; g) balandlik mintaqalari iqlim oblasti -
Avstraliya Alp tog’lari kiradi.
4. Mo’’tadil iqlim mintaqasiga faqat Tasmaniya kiradi. Okeanning ta’siri 
kuchli seziladi, g’arbiy shamollar ko’p yog’in olib keladi, harorat o’rtacha.
Materikning ko’proq qismi cho’l va chala cho’l tropik iqlimi mintaqasida 
bo’lganligidan tashqariga oqadigan daryolar ham, ichki daryolar ham ko’p emas.
Yillik umumiy suv oqimining miqdori jihatidan Avstraliya boshqa materiklar 
o’rtasida so’ngi o’rinda turadi. Avstraliyaning deyarli butun maydonida oqim
(stok) qatlami yiliga 50 mm ga yaqin. Sharqiy Avstraliya tog’larining shamolga 
o’ng nam yonbag’irlarida oqim qatlami qalinroq (400 mm va undan ortiq).
Materikning 60% maydoni okeanlarga tomon oqadigan doimiy daryolar yo’q. 
Faqatgina vaqtincha oquvchi suvlar - kriklar bor. lekin ular ham ko’p emas.
Kriklar Markaziy havzada eng ko’p. Eng uzun kriklar Kuper-krik va Dayamantina 
o’zanlari Eyr ko’li yaqinida qurib qoladi. Eyr ko’li ham quruq faslda 1 m gacha tuz
qatlami bilan qoplanadi yog’incharchilik mavsumida (yozda) 1500 km2 maydonga 
toshadi.
Sharqiy Avstraliya tog’laridan boshlanuvchi Byordekin, Fitsroy, Bernett 
daryolari yil bo’yi bir xil oqadi va sersuv. Qirg’oqbo’yi chala cho’l platolaridan
boshlanuvchi daryolar Forteskyu, Gaskoyn va boshqalar suvi kamroq va doimiy 
emas.
Avstraliyada yirik daryolar faqat 2 ta - Murrey va Darling daryolaridan iborat. 

Avstraliya Alp tog’laridan boshlanadigan Murrey Avstraliyaning eng sersuv

daryosidir (havza maydoni 1072 ming km.kv.uzunligi 1632 km (Ryabchikov), 
2570 km (Vlasova)). Bu daryo asosan yomg’ir va qisman qor suvlari bilan
to’yinadi. Murrey daryosi Markaziy pastekislikning keng janubi-sharqiy 
tekisliklari osha picha nishob bo’lib oqib, ko’p suvi bug’lanib ketadi va okeanga
zo’rg’a yetib boradi. Murreyning asosiy irmog’i Darling daryosi materikning eng 
uzun daryosidir (havza maydoni 590 ming km2, uzunligi 2450 km (Ryabchikov),
2830 km (Vlasova), 2740 km (Shubaev)). 
Avstraliyaning yer osti suvlariga boyligi bu qit’aning farq qiladigan
hususiyatdir. Bunday suvlar artezian havzalariga to’planadi, bu havzalar esa 
G’arbiy platoning chekkalaridagi va Markaziy pastekislikdagi qadimgi poydevor
bukilmalarini egallaydi. Yer osti suvlari asosan yog’ingarchilikdan to’planadi. 
Avstraliyaning eng yirik yer osti suv havzasi Katta artezian havza deb ataladi.