O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»

Geografik qobiqning strukturasi. Geografik kobik juda ham murakkab
sayyoraviy kompleks bulib, uning harakterli belgilaridan biri strukturali kismlarga 
bulinishidir. Strukturali tuzilishining asosiy belgilaridan biri uning yarusligidadir.
Yaruslik umumsayyoraviy konuniyatning bir ifodasi bulib, u Yerning evolyutsion 
rivojlanishiga boglik xolda moddalarning ogirlik kuchi ta’sirida va ularning
tabakalanishi natijasida vujudga kelgan. Bu xodisa Yer kurasining kobiklarga 
tabakalanishida uzining yakkol ifodasini topgan. Bular yadro, mantiya, yer pusti,
gidrosfera va atmosferalardir. Bu kobikdar uz navbatida yana ikkinchi darajali 
yaruslarga bulinadi. Misol, yadro ichki va tashki yadroga, mantiya kuyi va yukori

---

---

mantiyaga, yer pusti bazaltli, granitli va chukindi katlamlarga, atmosfera

troposfera, stratosfera, mezosfera, termosfera va ekzosferalarga bulinadi. 
Kupchilik olimlar muxitning xilma-xilligini va u bilan boglik bulgan modda
va energiya almashinishini intensivligini asos kilib olib, geografik kobikni 
strukturali kismlarga ajratishadi. I..M.Zabelin geografik kobik - biogenosferani
iklim, okean yuzasi, abissal, okean tubi, landshaft, litosfera va muzlik kabi 
komplekslarga buladi. F.N.Milkov landshaftlarning nafakat kuruklik yuzasida,
balki okean yuzasi va tagida ham mavjudligini hamda ularning uzaro modda va 
energiya almashinish darajasining intensivligini e’tiborga olib, geografik kobikda
bir-biridan uzlarining turli sifatlari bilan farq kiladigan va yukoridan pastga karab 
xdrakat kilishda bir-biri bilan almashinadigan turtta katlamni ajratadi: 1) yukori,
xavoli katlam, 2) urta, landshaftli katlam, 3) landshaft ichkarisi, suvli katlam va 4) 
kuyi, litosferali katlam. Bulardan xavoli, suvli va litosferali katlamlarning kdlinligi
kilometrlar bilan, landshaftli katlamning kalinligi metrlar bilan ulchanadi. 
A.G.Isachenko (1979) geografik kobik - epigeosferani kuyidagi yaruslarga
ajratadi. 
1. Gipergenez zonasi - chukindi kobikning yukori kismi bulib, unda Quyosh nuri,
suv, atmosfera gazlari va organizmlar ta’sirida chukindi jinslarning intensiv 
uzgartirilishi vujudga keladi.
2.Geosfera yoki tuprok sferasi stratosferaning eng yukori kismi - kuruklik yuzasi 
bulib, uning kalinligi ditsimetrlar bilan ulchanadi. Bu sfera organizmlarga va
organik moddalarga juda boy. 
3.Chegaradosh katlam yoki ishkalanish katlami. U troposferaning kuyi gorizonti
bulib, kalinligi 500-600 m dan, 1000-1500 m gacha boradi. Bu zonada xavo 
kobigining kuruklik va okean yuzasi bilan uzaro alokddorliga anik namoyon
buladi.

4. Erkin atmosfera. Bu gorizontda xavo massalariga ishkalanishning amaliy

jixatdan ta’siri sezilmaydi va shamol tezligi keskin oshadi. 
5.
Troposferaning yerga yakin katlami. U ishkalinsh zonasining kuyi kismini, 

ya’ni yer yuzasidan 30-50 m gacha bulgan kalinlikni uz ichiga oladi. Bu

yarusda mahalliy omillarning iklimga ta’siri juda katta, balandlikka kutarilgan 
sari xavoning harorati va namligi keskin kamaya boradi.
6.

Mikroikdim sferasi yoki mikrosfera atmosferaning eng kuyi gorizontini, yer

yuzasidan 1,5-2 m balandlikkacha bulgan kismini uz ichiga oladi. Bu sferada 
xavo namligi kup, harorat keskin uzgarib turadi, shamol tezligi past, kechalari
harorat inversiyasi kuzatiladi. 
7.
Yer landshaftlari sferasi. Bu strukturali birlik uchta geosfera - atmosfera, 

gidrosfera va ditosferalarning uzaro ta’siri natijasida shakllangan va rang-

barang geokomplekslar tizimidan tarkib topgan. 
8.
Kriosfera yoki sovuklik sferasi uziga xos yarus bulib, u doimiy sovukdiga, yil 

davomida haroratning manfiyligi, suyuk xolatdagi namlikning yukligi, tuprok-

usimlik koplami urnida muzliklarning xukmronlik kilishi kabi xususiyatlari 
bilan boshka yaruslardan farq kiladi.

---

---

Dunyo
okeani

suv
osti

relefshshig

tuzilishi, 
chukurligi,
suvining kalinligi va boshka xususiyatlariga kura turtta yarusga 
bulinadi:
1)

materik
sayozligi 

yoki
shelf

okean
va

dengizlarning
200 m chukurlikkacha bulgan kismidan iborat. Unda Dunyo okeanining 80% 
biomassasi joylashgan;
2) materik yon bagri okeanning 2500-3000 m chukurlikkacha bulgan 
katta kiyalik kismini uz ichiga oladi va kattik jinslarning chikib yotishi,
usimliklarning yukligi hamda xayvonot olamining nisbatan kam tarakkiy 
etganligi bilan harakterlanadi. Biomassalar zichligi shelfga nisbatan 10 marta
kam; 3) okean lojesi okean tagining 6000 m chukurlikkacha bulgan katta 
kismini uz ichiga oladi. U murakkab relefi, kelib chiknshi organik moddalarga
bogaik bulgan balchik grunti, biomassa zichligining shelfga nisbatan 100 
marta
kamligi

bilan harakterlanadi; 4) suv osti chukur chukmalari yoki dengiz ka’ri 6000 m

dan to 11022 m chukurlikkacha bulgan okean tagami tashkil etadi. Bu yarus 
fakat bakteriyalarga boy.