O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»
Geografik kobikning xususiyatlari va vertikal chegaralari
Yüklə 3,31 Mb.
|
|
Geografik kobikning xususiyatlari va vertikal chegaralari.
A.A.Grigorev 1937 yilda uzining "Yer kurasi tabiiy geografik kobigining tarkibi va tuzilishini analitik tavsifi tajribasi" monografiyasida geografik kobikning mavjudligini va uni tabiiy geografiya fanining urganish predmeti ekanligini ilmiy asoslab berdi. Geografik kobik Yerning boshka sferik kobikdaridan uziga xos bulgan bir kator xususiyatlari bilan farq kiladi. Bular birinchidan, geografik kobikning tarkibiy kismlari - litosfera, gidrosfera, atmosfera va biosferalar doimiy ravishda uzaro alokadorlikda bulishi va bir-biriga ta’sir etishidir; ikkinchidan, geografik kobikdagi tirik organizmlar, tuprok va usimliklar koplami Quyosh energiyasi ta’sirida bulib uni uzlashtiradi, modda va energiya almashinish jarayonini vujudga keltiradi; uchinchidan, geografik kobikda organik, xayotning, jumladan kishilik jamiyatining mavjudligidir. Geografik kobikda uzaro hamkorlik va boglikdikning doimiy ravishda mavjudligi komponentlararo modda va energiya almashynuvini vujudga. keltiradi. Modda va energiyaning almashinuvi geografik kobikning, uning strukturasi va. dinamik rivojlanishini tub moxiyatini tashkil etadi. A.Ye.Krivolutskiy (1977) geografik kobikning shakllanish tarixi va funksional xolatiga e’tibor berib, uning kuyidagi xususiyatlarini belgilaydi: 1) geografik kobik sayyoraviy tabiiy geografik kompleks bulib, u atmosfera, gidrosfera, litosfera va biosferaning bir-biriga singash va aynan uzaro ta’sir kilish zonasidir; 2) geografik kobik uzining tarkalishida uzluksizdir, lekin shu bilan birga u bir vaktiing uzida uni tashkil etuvchi kismlarga tabakalangandir; 3) geografik kobik ochik tizimdir, u Yer sayyorasining yukori va kuyi sferalari bilan modda va energiya almashinadi, shu bilan birga u yakkol ifodalangan mustakillikka ham egadir; 4) geografik kobikda sodir bulayotgan barcha xodisa va jarayonlar geografik zonallik konuiiyatiga buysunadi. Landshaft zonalari geografik kobikning asosiy tarkibiy kismlaridir; 5) geografik zonallik iklimiy zonallik bilan belgilanadi, geografik kobikning shakllanishidagi va rivojlanishidagi asosiy omil iklimdir, sayyoraviy iklimiy jarayondir. Geografik kobik sayyoraviy mikyosda bir butun xolatda mavjud bulishiga karamasdan u aloxida ajralgan va chegaralangan berk tizim emas, balki tashki tomoni kosmosga va ichki tomoni yer pusti va yadro kobigiga ochik bulib, doimiy ravishda ularning turli-tuman ta’siriga duch kelib turadi. Geografik kobikda sodir bulayotgan barcha tabiiy geografik jarayonlar issiklik enargiyasi ta’sirida vujudga keladi. Bu jarayonlarning asosiy kismi Quyosh energiyasi va kamrok kismi Yerning ichki energiyasi ta’sirida yuz beradi. Vulkanlar otilishi tufayli magma jinslari yer yuziga chakadi, turli xil gazlar atmosferaga kushiladi, tuzlar esa gidrosferaga va biosferaga tushadi. Kosmosdan yer yuzasiga kosmik nurlar va changlar, meteoritlar kelib tushadi. Demak, geografik kobik ham uzluksiz alokada. Lekin shunga karamasdan geografik kobikning uziga xos xususiyatlarini belgilab beruvchi yukori va kuyi chegaralari mavjud. Bu chegaralarni aniklash tabiiy geografiya uchun muxim ahamiyatga ega. Avvalo geografik kobik kat’iy chegaraga ega zmas. Aniklangan va utkazilgan chegaralar nisbiy bulib, uning kdpinligi ekvatordan shimoliy va janubiy kutblarga tomon kamayib boradi. Shuning uchun geografik kobikning yukori va kuyi chegarasini, uning kalinligini turli olimlar turlicha utkazishadi va belgilashadi. Masalan, A.A.Grigorev geografik kobikning yukori chegarasini 20-25 km balandlikdan, stratosferaning ozonli katlamidan utkazadi. Kuyi chegarasini yesa yer pusti katlamining pastidan urtacha 20-30 km kalinlikdan (kuruklikda 60-80 km va okean chukmalari tagida 5-8 km) utkazadi. Shunday kilib, A.A.Grigorev buyicha geografik kobikding kalinligi materiklarda 50-100 km ni va okeanlarda 35-45 km ni tashkil etadi. S.V.Kalesnik geografik kobikka troposferami, butun gidrosferani, biosferani va litosferaning yukori 4-5 km chukurlikkacha bulgan katlamini kiritib, uning kalinligini 30-35 km atrofida belgilaydi. A.G.Isachenko geografik kobikning kuyi chegarasini stratosferaning ya’ni chukindi jinslar sferasining tagidan utkazishni taklif etadi. Chunki bu sfera geografik kobikning tarixiy tarakdayoti natijasida xrsil bulgan mahsuldir. Chukindi jinslar tirik organizmlarning faoliyati, suv va xavo okimlarining doimiy harakati hamda boshka jarayonlar tufayli vujudga kelgan. Darhaqikat, 4-5 km chukurlikdan keyin atmosfera elementlari, xavo, suyuk suv, tirik organizmlar uchramaydi, ammo geografik kobikka yot bulgan jarayonlar boshlanadi. Geografik kobikning yukori chegarasini troposferadan urtacha 10-12 km balandlikdan utkazadi. Troposfera atmosferaning kuyi kdsmi bulib, unda xavo massasining sirkulyatsiyasi, namlikning saklanishi va aylanishi, kattik, zarrachalarning mavjudligi, xavo okimi yordamida bakteriyalarning, usimlik sporalari va changlarining to uning yukori chegarasigacha kutarilishi harakterlidir. Stratosferada esa aksincha, bunday xodisalar ruy bermaydi. Binobarin, Yerning geografik kobigi deb ataluvchi bir butun va murakkab strukturaga ega bulgan geokompleksning tabiiy chegaralari troposferaning yukori goryzontidan boshlanib, yer pustining kuyi gorizontigacha davom etadi. U Yerning juda ham yirik disimmetrik kobigi bulib, uning kalinligi ekvatrdan kutblar tomon uzgarib boradi. Yüklə 3,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|