O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»
Yüklə 3,31 Mb.
|
|
Antropogen bosich (40 ming yil avval - xozirgi davr). Turtlamchi davrda
eng kadimiy odamlar hisoblangan arxantroplar yuzaga keladi. Arxantroplar (uning kagoriga kiruvchi pitekantrop ham) materik muzligi boshlanmasdan oldin mavjud bulib, ularning dastlabki vatani Janubi-Sharkiy Osiyo bulgan. Mindel yoki oka muzligidan keyin pitekantrop va sinantroplar urniga paleoantroplar keladi. Uning vakili Janubiy O'zbekistonda yashagan va koldigi Boysun tog tizmasidagi dentiz satxidan 1500 m. balandlikda Teshiktosh goridan topilgan neandertalesdir. Turtlamchi davrda inson paydo buliish Bilan landshaft sferasi tarakdiyotiga birdaniga tasir kursatgani yuk. Ynsonning landshaft sferasiga bulgan ta’siri kup vakt davomida deyarli sezilarli bulmagan. Eng kadimgi odamlar bundan 500-100 ming yil oldin, ashel madaniyati davrida, kariyb 400 ming yil davomida fakdtgina ovchilik va tuplovchilik bilan shugullangan. By borada landshaft sferasi tarakkiyotiiing biogen va antropogen boskichlari urtasida uxshashlik bor. Chunki xayotning paydo bulishi bilan biogen boskichning boshlanishi urtasida ham uzok vakt, kariyb 3 mlrd. yil utgan. Boshkacha kilib aytganda, har ikkala xolatda ham tayyorgarlik davri ta’sir etish davriga nisbatan uzok vakt davom etgan. Eng sunggi materik muzligi - vyurm yoki valdayning urtalarida, taxminan 38-40 ming yil oldin paleoantroplar urniga xozirgi tipdagi odamlarning bevosita utmishdoshi bulgan oantroplar (kroman’oneslar) paydo buladi. Bu davr yukori paleolit madaniyatiga to'g'ri kelib, neoantroplar landshaft sferasi tarakkiyotiga ta’sir eta boshlaydi. Yukori paleolit odamlari xayvonlarni ovlash, balik ushlash va usimliklarning mevalarini tuplash bilan birga, uzlariga kishki boshpana kurish bilan ham shugullanadi. Shuning uchun ham yukori paleolitni landshaft sferasi tarakdiyotidagi antropogen boskichning boshlanish davri deb karalishi haqikatga yakindir. Turtlamchi davrga kelib Yerning geografik kobigi va landshaft sferasi inson xayot kechiradigan va uning xujalik faoliyati uchun asosiy geografik muxit bulib koldi. Geografik kobik va landshaft sferasi yukori paleolit va mezolit davrlaridan boshlab ynsonning kuchli ta’siriga duch kela boshlaydi. Ayniksa landshaft sferasining strukturasada va tuzilishida insonning xujalik faoliyati ta’siri tufayli uzgarishlar ruy berdi. Bronza va temir davrlarida insonning landshaft zonalariga va ularnint tabitiga bulgan ta’siri yanada orta bordi. Dexkonchilikning rivojlanishi tufayli aksariyat geografik zonalarning tabiiy xoldagi usimliklari dastlabki xolatini uzgartirdi, ularniig urnini agrobiotsenozlar egalladi. Yerlarni ochish va xaydash hisobiga erozion jarayonlar faollashdi. Suv inshoatlarining kurilishi natijasida yirik daryolarning rejimi keskin uzgardi. Inson fan-texnika progressi davrida fan va zamonaviy texnika yutukdaridan keng foydalanib, yirik-yirik regionlarda, geografik zonalarda uzining ishlab- chikarish va xujalik faoliyati tufayli misli kurilmagan ishlarni amalga oshirmokda: yirik tog-kon soanoatlariniig barpo bulishi va rivojlantirilishi, yangidan sugoriladigan yer maydonlarining kengaytirilishi, botkokliklar shur yerlarniig meliorativ xolatini yaxshilanishi, zkinzorlarni xdmoya kiluvchi urmon polosalarini tashkil etilishi, daryolarda tugonlarning kurilishi va x.okazolar landshaft sferasining tarakkiyotiga va uning strukturasini uzgarishiga katta ta’sir kursatdi. Xozirgi paytda insonning tabiatga bulgan ta’siri global mashtabda bulib, u tobora progressivlashib bormokda. Bu borada iamlikning aylanishini, yeuv balansini, biologik va ekologik muvozanatni, issiklik balansini uzgarishini hamda kimyoviy elementlarning texnogen migratsiyayeini eslatib utish kifoyadir. Ana shu uzgarishlar antropogen omilning bevosita ta’sirida vujudga kelgan. Shunday kilib, landshaft sferasining xozirgi kiyofasi ma’lum darajada ynson xujatshk faoliyatining hosilayeidir. |