O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»

Geografik kobik va landshaft sferasining 

taraqqiyot tarixi 
Yerning geografik kobigi va landshaft sferasi uz-uzidan tarakkiy etuvchi, 
nisbiy bir xil muvozanatda xdrakat kiluvchi bir butun murakkab moddiy tizimdir.
Unda tabiiy landshaftlar vujudga keladi, shakllanadi va vojlanadi. Geografik 
kobik va landshaft sferasining uz-uzidan tarakkiy etishi hamda insonning xujalik
faoliyati ta’siri natijasida ayrim arayonlar kuchayib landshaftlarning keskin 
darajada sifat uzgarishiga olib keladi. Ularning rivojlanishida, mikdor va sifat
uzgarishiga tabiatning asosiy konunlaridan biri bulgan modda va energiya 
apmashinuv mexanizmi muxim rol uynaydi. Geografik kobik, va landshaft
sferasining mavjudligi, uning zonal-regional rivojlanish harakteri bir kator 
sayyoraviy-kosmik sabablarga bogaik. Bunday sabablardan eng muximlari: 1)
noyob kimyoviy tarkibga ega bulgan Yer massasi (5976*1018 t) va undan hosil 
bulgan litosfera, gidrosfera va atomosferalarning mavjudligi; 2) Yerning Quyosh
tizimida tutgan urni, :Quyoshdan 149,6 mln. km uzok masofada joylashganligi. 
Agar Yer Plutonga uxshash Quyoshdan juda uzokda joylashganda edi.
Quyosh issikligini 1600 marta kam olib, xrzirgi geografik kobik va
landshaft sferasi shakllanmagan bulardi; 3) Yerda suvning kutarilishi va
kaytapsh xdrakatini vujudga keltiruvchi omil Yerning yuldoshi bulgan Oyning 
mavjudligi; 4) Yerning sharsimonligi, uning orbita buylab Quyosh atrofida 29,76
km/sek tezlik bilan xdrakat kilishi, uz uki atrofida 23 soat 56 minut 4 sekundda 
aylanishi, Yer ukining ekliptika tekisligita 66,5° kiya bulishi kun va tunni, yil
fasllarini almashinib turishga, Quyosh issikligini kenglik buylab taksimlanishiga 
xavo massalarini mintakaviy tabakalanishga va tabiiy geografik jarayonlarni
zonallikka buysingan xolda sodir bulishiga olib keladii. Yer massasining aylanishi 
tufayli uning ichki moddalarida gravitatsion zichlashish yuzasida yesa burmalanish
jarayoni sodir buladi. Zichlashish natijasida jismlar kiziydi va yeriydi, magmalar 
yer yuzasiga otilib chikadi. Otilib chikkan magmalardan bazalt katlamlar, suv
bugaaridan gidrosfera va gazlardan atmosfera hosil buladi. Yerning gravitatsion 
maydoniga tushadigan kosmik changlar va meteoritlar hisobiga Yerning massasi
har yili 10 mln. t ga ortib boradi. 
Binobarin, Yerning geografik kobigi va uning biologik fokusini tashkil
etuvchi landshaft sferasi tuxovsiz harakatda va rivojlanishda. Ularning tarakkiyot 
tarixi yeayyoramizning xayot tarixi bilan chambarchas boglik bulib, geologik

---

---

eralar va davrlar bilan ulchanadi. Geografik kobik va landshaft sferasining eng

kddimiy davrdan to xozirga kadar davom etib kelayotgan shakllanish va tarakkiyot 
tarixi uch boskichga bulinadi: abiogen biogen va antropogen boskichlar.