O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»
Landshaft sferasiiing xususiyatlari va ikki yarusligi
Yüklə 3,31 Mb.
|
|
Landshaft sferasiiing xususiyatlari va ikki yarusligi. Yerning landshaft
sferasi nixoyatda murakkab tabiiy geografik kompleks bulib, u boshka geosferalardan uziga xos bir kator xususiyatlari bilan farq kiladi. Bular kuyidagilardan iborat: 1) landshaft sferasiiing gorizontal strukturasi juda murakkab va raig-barang. Uning xududiy tabakalanishi va strukturasining murakkabligi kup sonli gekomplekslar va geotizimlardan tashkil topganligidadir; 2) landshaft sferasini tashkil etuvchi xududiy va akval komplekslar organizmlarning deyarli hammasi landshaftzonallik konuniyatnga buysungan xolda. tabakdlangan. Shu bilan birga geografik komponentlar va tabiiy geografik jarayonlar ham zonaldir; 3) sayyoramizda mavjud bulgan usimlik olami va tirik organizmlarning deyarli hammasi landshaft sferasida ujassamlashgan. 4) landshaft sferasining kalinligi ikki ulchovda - birinchidan kutblardan ekvatorga karab va ikkinchidan kichik morfologik birliklardan yirik regional birliklarga karab orta boradi; 5) Yerning landshaft sferasi ham mustakil tabiii chegaraga va uziga xos kalinlikka ega bulgan sayyoraviy kompleks bulib, u yangi shakllangan Fan- landshaftshunoslikning asosiy ob’ekti va predmeti bulib xizmat kiladi. Yerning landshaft sferasi ham geografik kobikda uxshash uzining kalinligiga va vertikal chegaralariga ega. Ammo, landshaft sferasining kalinligi geografik kobikning kaliiligiga nisbatan juda kam bulib, u unlab metrlar bilan.ulchanadi. Landshaft sferasining kalinligi kutblardan – Arktika va Antarktikadan ekvatorga karab orta boradi. Arktika saxrolarida va tundra zonasida uning kalinligi 5-10 m dan yukori kutarilmaydi, tropik va zkvatorial mintakalarda esa 150-200 m. gacha yetadi (Milkov, 1970). Bu borada landshaft sferasi bilan geografik kobik urtasida umumiy uxshashlik bor. Geogafik kobikda ham kalinlik kutblardan ekvator tomon osha boradi. Dunyo okeanida landshaft sferasining uziga xos xususiyatlaridan biri bulgan ikki yaruslik vujudga keladi. Buning sababi katta kalinlikdagi okean, suvida. Yerning asosiy kobiklari atmosfera, gidrosfera va litosferalar integrallashgan xolda bevosita tutashgan, bir-biriga ta’sirchan va uzaro alokddorlikda bula olmasligidadir. Ulardan fakatgina ikkitasi, atmosfera bilan gidrosfera va gidrosfera bilan litosfera bir-biri bilan to'g'ridan-to'g'ri tutashgan bulishi mumkin. Atmosfera litosferadan bir necha kilometr kalinlikdagi suv kdtlami bilan ajralib turadi. Binobarin, geosferalarning bevosita tutashishi okeanlarning fakat yuzasi bilan tagida sodir buladi. Atmosfera bilan gidrosfera uzaro tutashgan joyda birinchi yarus - okean yoki suv yuzasi landshaft sferasi, gidrosfera bilan litosfera tutashgan joyda ikkinchi yarus - okean tagi landshaft sferasi vujudga keladi. Okeanlarda landshaft sferasining birinchi, suv yuzasi yarusining kalinligi 150-200 m chukurlikkacha boradi. Fotosintez uchun zarur bulgan Quyosh nuri va uning turli spektrlarining ta’siriy doirasi ham shu kdliilik bilan ulchanadi. Bu chukurlikdan pastga tushgan sari usimlik orgaiizmlari yukoladi. Shuning uchun ham fotosintezning kuyi nuktasini okeanlardagi suv yuzasi landshaft sferasining Kyyi chegarasi deb kabul kilingan. Bu yarus biomassalarga juda boy, lekin ularning biologik unumdorligi. Dunyo okeanining tabiii sharoitiga, zonalligiga moslashgan xolda taksimlangan. Kuyi, okean tagi landshaft yarusi ikki geosferaning -gidrosfera bilan litosferaning uzaro to'g'ridan-to'g'ri, tutashgan zonasida, mikroorganizmlarning rivojlanishi uchun kulay sharoit mavjud bulgan joyda vujudga kelgan bulib, u Dunyo okeanining organik xayot keng tarkalgan ikkinchi gorizontidir. Bu yarusda asosan mikroorganizmlar xukmronlik kiladi. Masalan, L.A.Zenkevichning (1951) ma’lumotiga kura Tinch okeanning tropik zonasidan olingan 1 sm3 suvda okean yuzasidan 100 m chukurlikkacha bulgan katlamda 160 ta, 400 va 800 m chukurliklarda 16-17 ta, 1200 m chukurlikda 0-2 ta, 1500 m chukurlikdagi balchik, gruntda 160 mln. ta bakteriya bor. Demak, landshaft sferasining kuyi yarusidati xayot jarayonida bakteriyalar muxim rol uynaydi. Dunyo okeaninigag materik sayozligida -shelfda landshaft sferasining yukori va kuyi yaruslari bir-biri bilan birlashib bitta okean landshaft sferasini tashkil etadi. Yüklə 3,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|