O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti samisi o‘quv uslubiy Kengashida muhokama etilgan

13 MAVZU: NARXLARNI SHAKLLANTIRISHDAGI INNOVATSIYALAR
Narxlarni shakllantirishdagi innovatsiyalar – tashkilotning mahsulotlar va xizmatlar bilan savdo qilishi uchun yangi narx strategiyalaridan foydalanishini bildiradi. Marketing vositalaridagi mavsumiy, doimiy yoki boshqa joriy o‘zgarishlar, agar ular yangilik olib kelmasalar, marketing innovatsiyalari hisoblanmaydi. Mahsulotlar bo‘yicha innovatsiyalar bilan marketing innovatsiyalarini bir-biridan farqlovchi asosiy mezon – bu mahsulotning funksiyalarida yoki undan foydalanish usullarida jiddiy o‘zgarishlar mavjudligidir. “Agar mahsulot va xizmatlarning funksional yoki foydalanish xususiyatlari mavjud mahsulot va xizmatlarnikidan ancha yaxshilangan bo‘lsa, bu mahsulotlar bo‘yicha innovatsiyalar hisoblanadi. Mahsulot dizaynidagi o‘zgarishlar esa, agar uning funksional yoki iste’mol xususiyatlari sezilarli darajada o‘zgarmagan bo‘lsa, bu marketing innovatsiyalari hisoblanadi”¹⁸.
Jarayonlar bo‘yicha va marketing innovatsiyalari o‘rtasidagi farq quyidagicha namoyon bo‘ladi. Jarayonlar bo‘yicha innovatsiyalar mahsulot birliklariga xarajatlarni kamaytirish yoki sifatini oshirishga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish va mahsulotlarni etkazib berish usullarini takomillashtirish bilan bog‘liqdir. Marketing innovatsiyalari esa sotish hajmini yoki mahsulotlar narxini (yangi narx strategiyalarini qo‘llagan holda) oshirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
Tashkiliy innovatsiyalar – bu biznesni yuritishda, ish o‘rinlarini yoki tashqi aloqalarni tashkil etishda yangi uslublarni ishlab chiqishdir. Bunday innovatsiyalar boshqaruv va transaksion xarajatlarni qisqartirish, tashkilot tomonidan ishchilarning ish o‘rinlari (ish vaqtlari) bilan ta’minlanganlik darajasini oshirish, mehnat samaradorligini oshirish, bozorda mavjud bo‘lmagan aktivlarga yo‘l topish yoki etkazib berish narxini kamaytirish yo‘li bilan tashkilot faoliyatining samaradorligini oshirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Tashkilot bunday tashkiliy innovatsiyalarni birinchi bo‘lib joriy etgan bo‘lishi muhim emas.
“Umuman olganda innovatsiyalarni turlarga ajratganda turli olimlarni yondashuvi xilma xildir. Masalan, Valras va Bomol (2000) innovatsiyalarni turlarga ajratishda mikroiqtisodiy tomondan yondashib, har bir turdagi innovatsiyani model ko‘rinishidagi hisob kitobini olib borishgan. Ularga ko‘ra, innovatsiyalarning mahsulot turini kengaytirishdagi ahamiyati asosiy e’tibor markazi bo‘lgan. Romerning fikricha esa innovatsiyalarni turlarga ajratishda biznesga kirib kelish imkoniyatini bera olish va IIR xarajatlarini hech qiyinchiliksiz qoplay olish asosiy me’zon sifatida keltirilgan”¹⁹.
Biznesni yuritishdagi innovatsiyalar tadbirkorlik faoliyatining yangi tashkiliy usullarini ishlab chiqishni bildiradi. Masalan, ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi: bilimlarni boshqarishning korporativ usullarini joriy etish; xodimlarning saviyasini oshirishga va ko‘chib yurishini kamaytirishga mo‘ljallangan o‘qitish tizimini yo‘lga qo‘yish; ishlab chiqarish va etkazib berishni to‘liq boshqarish, jumladan etkazib berish zanjirini, ishlab chiqarishni oqilona tashkil qilishni, shuningdek sifatni boshqarish tizimini joriy etish.
Ish o‘rinlarini tashkil etish bo‘yicha innovatsiyalar – bu tashkilotning alohida faoliyat turi doirasida yoki turli faoliyatlari (tarkibiy bo‘linmalari) o‘rtasida ishlarning bajarilishi bo‘yicha xodimlar orasida javobgarlik va vakolatlarni taqsimlashning yangi usullarini yo‘lga qo‘yishdir. SHuningdek, faoliyatni strukturizatsiya qilish, ya’ni faoliyatning turli yo‘nalishlarini integratsiyalashtirish bo‘yicha yangi konsepsiyalarini joriy etishdir.
Innovatsion mahsulotlar uchun narxlanish bir qator narx-navo omillariga ta'sir ko'rsatadi. Ulardan eng muhimi quyida keltirilgan.

1. Bozor turi. Innovatsion soha oligopoliya bozori (ko'p sonli yirik kompaniyalarning hukmronligi) va / yoki tekin monopoliya bilan tavsiflanadi. Bunday hollarda innovatsion loyihani sotuvchiga mahsulot narxi sezilarli darajada ta'sir ko'rsatishi mumkin.

2. Arz va talab. Innovatsion mahsulotlarga bo'lgan talab qanchalik baland bo'lsa, ular uchun narx ancha yuqori bo'ladi. Talabning narxi eng yuqori narxdir. Qabul qiluvchilarning moliyaviy ahvolini yaxshilash talabni oshiradi va aksincha, xaridorlarning daromadlarini hisobga olish talabning hajmini aniqlashda muhim omil hisoblanadi.
Innovatsion korxonaning strategik yo'nalishi. Agar korxonaning omon qolishi haqida gapiradigan bo'lsak, unda past narxdagi siyosat, ularni eng yuqori darajaga tushirish siyosati mavjud. Maqsad daromadni maksimal darajaga ko'tarish bo'lsa, eng katta foydani ko'paytiradigan narxlar qo'llaniladi. Agar mahsulot sifati ko'tarilsa, narxlar bu sifatga erishish uchun narxni qoplashga imkon beradi, narx printsip asosida quriladi: yuqori sifat - yuqori narx.
4. Innovatsion mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish uchun sarflangan xarajatlar. Narxlar minimal narxlarni belgilaydi. Narxlar belgilanishi innovatsion mahsulotni ishlab chiqarish va sotish uchun sarf-xarajatlarni qoplashi va kerakli foydani ta'minlashi shart.
5. Narxning bir qismi sifatida foyda. Qiymatning nisbiy shakli - tegishli mahsulotlar, xizmatlar, ishlarning rentabelligi. Foyda tushumini aniqlashda kelgusidagi to'lovlar va xarajatlar hisobga olinadi, uning manbasi foyda hisoblanadi. Bu xarajatlar kiradi: to'lab (masalan, mol-mulk solig'i bo'yicha) kompaniyaning moliyaviy natijalariga tegishli soliqlar, federal byudjetga daromad solig'i to'lashni va federatsiya, ilgari banklar kreditlari to'plangan to'lash sub'ektlarining byudjetlarini, rivojlanish fondlari, moddiy rag'batlantirish shakllantirish, ijtimoiy tarkibi dividendlarni to'lash, zaxira fondiga chegirmalar, xayriya maqsadlariga ajratmalar va boshqalar.
YU.V.YAkovetsning fikricha, “innovatsion mahsulotlar har xil turlarining yuqorida keltirilgan tasnifidan foydalanish va ularning amalga oshirilish xususiyatlarini bilish mulkdorlar va menejerlarga quyidagi imkoniyatlarni beradi:
– har bir yangilikni aniq identifikatsiyalashni, boshqalari orasida uning o‘rni hamda imkoniyatlari va cheklanishlarini aniqlashni ta’minlash;
– aniq turdagi yangilik va innovatsion strategiya o‘rtasida samarali o‘zaro aloqadorlikka erishish;
– yangiliklarning tegishli tashkiliy-iqtisodiy mexanizmini ishlab chiqish va uni tashkilot strategik vazifalarini amalga oshirish maqsadida yangilari bilan almashtirish;
– yangiliklar tizimining barqarorligi va muvozanatiga ta’sirini kamaytirish imkoniyatini beradigan tegishli kompensatsion (antiinflyasion to‘siqlarni bartaraf qilish) mexanizmni ishlab chiqish”.
Mazmunan olganda, innovatsion jarayon ilmiy bilimlarning innovatsiyaga aylanishi jarayonini o‘zida mujassamlashtirib, uni innovatsion g‘oyalardan aniq mahsulot, texnologiya yoki xizmatlarga qadar o‘zgartirish va amalda foydalanishda tarqaladigan jarayon voqealarining ketma-ket zanjiri sifatida tasavvur qilish mumkin. FTTdan farq qilib, innovatsiya jarayoni joriy etish, ya’ni bozorda yangi mahsulot, xizmatning birinchi marta paydo bo‘lishi yoki yangi texnologiyaning loyiha qiymatigacha etkazilishi bilan yakunlanmaydi.
Xovard Ken va E.Korotkovning ta’kidlashicha, “innovatsion soha innovatorlar, investorlar, raqobatbardosh mahsulotlar yoki xizmatlarni ishlab chiqaruvchilarning o‘zaro ta’siri tizimini o‘zida mujassamlashtiradi”.
Innovatsion jarayon innovatsiyalarni yaratish, o‘zlashtirish va tarqatish bilan bog‘liq bo‘lib, ularni yaratuvchilar (novatorlar) buyumning hayotiy sikli va iqtisodiy samaradorlik kabi mezonlar bilan boshqaradilar. Innovatsion faoliyat strategiyasi iqtisodiy yoki ijtimoiy sohada betakrorligi tan olinadigan yangiliklarni yaratgan holda raqobatchilardan ilgarilab ketishga qaratilgan.
Har qanday innovatsiyani uni olib boradigan innovatsion jarayonning xususiyatlarini hisobga olib, o‘rganish lozimligidan kelib chiqilsa, ilmiy-texnik yangiligi, ishlab chiqarishga qo‘llanuvchanligi, tijoriy amalga oshiriluvchanligi kabi xossalari uning uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ko‘rsatilgan xossalardan istalganining mavjudmasligi xususiylashtirilgan korxona darajasidagi innovatsion jarayon pirovard natijalarida salbiy aks etadi.
Innovatsion jarayonning ilmiy-texnik yangiligi, ishlab chiqarishga qo‘llanuvchanligidan farq qilib, tijoriy jihati innovatsiyani bozor ishtirokchilarining real ehtiyojlari orqali anglangan iqtisodiy zaruriyat sifatida ta’riflaydi. SHu bilan bog‘liq ravishda innovatsion jarayon tashkilotchilari uning moddiylashtirilishi va tijoratlashtirilishi o‘rtasida aniq chegarani ko‘rishlari zarur. Agar innovatsiya jarayonining birinchi tarkibiy qismi innovatsiyalar, kashfiyotlar va ishlanmalarni sanoat mahsuloti, mehnat buyumlari va vositalari, ishlab chiqarishni tashkil etish texnologiyalarining yangi texnik jihatdan takomillashgan turlariga aylantirish bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tarkibiy qismi ularning daromad manbaiga aylanishini ta’minlaydi. Demak, ilmiy-texnik innovatsiyalar nafaqat yangiliklarga, balki bozor talabini qondirish layoqati va tovar ishlab chiqaruvchilarga foyda keltirish imkoniyatiga ham ega bo‘lishi kerak.