O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sh. Dj. Ergashxodjaeva strategik marketing toshkent – 2019

Raqobat dinamikasi. Raqobatchi kuchlarni tahlil qilishni yakunlar ekanmiz,
shuni ham qayd qilib o‘tish mumkinki, bozor kuchi va potensial daromad bozordagi
vaziyatga qarab juda keng diapazonda o‘zgarib turishi mumkin.
Daromad potensiali juda kichik bo‘lganda va aksincha, juda yuqori bo‘lgan
holatlarni ko‘rib chiqamiz. Birinchi holatda quyidagi vaziyat vujudga keladi:
-tovar bozoriga kirish erkin bo‘ladi;
-mijozlar va etkazib beruvchilarga nisbatan bozordagi firmalar hech qanday
savdolashish imkoniyatiga ega bo‘lmaydilar;
-raqobatchi firmalar juda ko‘p bo‘lganligi tufayli raqobat cheklanmagan
bo‘ladi;
-barcha tovarlar bir-biriga o‘xshash bo‘lib, o‘rinbosar tovarlar ham juda ko‘p

---

---

115

bo‘ladi.
Bu iqtisodchilar uchun juda qadrli bo‘lgan mukammal raqobatning shaklidir.
Daromad potensiali juda yuqori bo‘lgan ikkinchi holat uchun esa, vaziyat mutlaqo
teskari bo‘ladi:
-yangi raqobatchilarning kirib kelishiga yo‘l qo‘ymaydigan qudratli to‘siqlar
mavjud bo‘ladi;
-raqobatchilar bo‘lmaydi yoki ular juda kam va kuchsiz bo‘ladi;
-xaridorlar o‘rinbosar tovarlarga murojaat qila olmaydilar;
-xaridorlar bosim ko‘rsata olmaydilar va narxning pasaytirilishiga erisha
olmaydilar;
-etkazib beruvchilar yuqori xarajatlarning tan olinishiga erishish uchun bosim
ko‘rsata olmaydilar.
Firma uchun mukammal bo‘lgan ushbu vaziyatda firma bozorda o‘ta yuqori
mavqega ega bo‘ladi. Hayotiy voqelikda uchraydigan haqiqiy bozor vaziyatlari esa
ushbu ikki holatning oralig‘ida joylashadi va raqobatchi kuchlarning o‘zaro ta’siri
goh u, goh bu vaziyatga tomon yaqinlashib turadi.

5.4.Xarajatlar bo‘yicha ustunlik 

Raqobatli ustunlikka erishishning yo‘llaridan biri - tovarni muvaffaqiyatli

differensiasiyalash bo‘lsa, ikkinchi yo‘l - unumdorlikni yaxshilash va xarajatlarni
to‘g‘ri boshqarish vositasida xarajatlar bo‘yicha ustunlikka erishishdir. Xarajatlarni
kamaytirishning bir necha yo‘llari bor bo‘lib, ulardan biri shuki, qo‘l mehnatidan
ko‘p foydalaniladigan sohalarda, ya’ni qo‘shilgan qiymat jami xarajatlarning katta
qismini tashkil qilgan tarmoqlarda tovarni ishlab chiqarish bo‘yicha tajriba oshgan
sari, xarajatlarni kamaytirish imkoniyati vujudga keladi. Bunda xarajatlarning
kamayishiga ishchilarning o‘z ish usullarini tinimsiz takomillashtirib borishi,
firmaning yangi ishlab chiqarish jarayonlarini o‘zlashtirishi, tovar konsepsiyasini
takomillashtirishi sabab bo‘ladi.
Bunday «o‘rganish jarayoni»ning mavjudligini birinchi bor Rayt va Boston
konsalting guruhi tomonidan aniqlangan edi. 60-yillarning oxirida BKG turli xil

---

---

116

tovarlarning juda katta guruhiga nisbatan tajriba samarali ekanini tasdiqladi va tajriba
qonuni deb atalgan qonunni kiritdi. Bir qator firmalar tomonidan tanlab olingan
strategiyalarga katta ta’sir ko‘rsatgan ushbu qonun iqtisodchilar umumlashgan holda
o‘rganadigan masalalarni - mehnat unumdorligini oshirish muammosini
shakllantiradi.