O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sog‘liqni saqlash vazirligi namangan davlat universiteti fiziologiya kafedrasi

Nazorat savollari.
1. Sinaps deganda nimani tushiniladi?
2. Sinapslar qanday tuziladi?
3. Sinapslar qanday xillarga ajratiladi?
4. Sinapslarda qo`zg`olish qanday uzatiladi?
5. qanday mediatorlarni bilasiz?
6. Nerv markazi deganda nimani tushunasiz?
7. Nerv markazlarining fiziologik xossalarini ayting.
8. Dominanta va uning xususiyatlarini tushuntiring.
9. Tormozlanishning qanday turlari tafovut qilinadi?
MАSHGʼULOT № 12. QON AYLANISHI. YURAK MUSHAKLARI.
Miokard hujayralarini elektrik faolligi. Tabiiy holatda miokard hujayralari ritmik aktiv (qo’zg’algan) holatida bo’ladi. SHuning uchun ham ularning tinchlik potentsiali to’g’risida shartli ravishda gapirish mumkin. Uni kattaligi -90 mv ga teng bo’lib, K⁺ ionlarining qontsentratsiyasi bilan aniqlanadi.
Yurakning turli bo’limlaridan mikroelektrodlar yordamida qayd qilingan harakat potentsiali o’zining shakli, amplitudasi va davomiyligi bilan farq qiladi.
Harakat potentsiali yuzaga chiqishi uchun membranani 30 mv gacha depolyarizatsiyalash kifoya.
Kardiomitsitlar XP da quyidagi davrlari tafovut qilinadi:
1. davr- tez boshlangich depolyarizatsiya,
2. davr-yassilik yoki plato,
3. davr- tez repolyarizatsiya,
4. davr- tinchlik davri.
Yurakning o’tkazuvchi miotsitlari, bo’lmachalar va qorinchalar miokardi XP birinchi davri kelib chiqish sababi nerv va skelet muskullari XP bilan bir hil-ya’ni hujayra membranasini natriy ionlari uchun o’tkazuvchanligi ortishi, natriy kanallarini faollashishi hisobiga yuzaga chiqadi (1 davr).
XP cho’qqisiga yetganda hujayra membranasini qutbi o’zgaradi (-90 dan+30 mv gacha). Membrananing depolyarizatsiyasi natriy-kaliy nasoslarini asta-sekin aktivlashishiga olib keladi. Kaltsiy ionlarini sarkoplazmatik retikuladan chiqib, hujayra ichiga kirishi harakat potentsialini yassi (plato) davrini keltirib chiqaradi (2davr).
Bu davrda natriy qanallari inaktivatsiyaga uchraydi va hujayra mutloq refrakter holatida bo’ladi. Bir vaqtni o’zida kaliy kanallari faollasha boshlaydi. Hujayradan chiqayotgan K⁺ ionlari membranani tez repolyarizatsiyasini ta’minlaydi (3 davr). Kal’tsiy kanallari yopilib, repolyarizatsiya jarayonini tezlashtiradi.
Hujayra membranasining repolyarizatsiyasi natriy kanallarini qayta faollashishiga olib keladi. Natijada kardiomiotsitlarni qo’zg’aluvchanligi qayta tiklanadi. Bu davr nisbiy refrakterlik davri deyiladi (4 davr).
Yurakning ishchi miokardida (bo’lmacha va qorincha) tinchlik potentsiali nisbatan bir hilda ushlab turiladi. Yurak ritmini yetakchisi vazifasini bajaruvchi sinoatrial tugun sohasida sekin spontan diastolik depolyarizatsiya kuzatiladi. Depolyarizatsiyaning kritik darajasiga yetgach (taxminan-50mv) yangi XP yuzaga chiqadi. Shu mehanizm hisobiga yurak muskullari avtomatik qisqarish hossasiga ega. Bu hujayralar XP boshqa hususiyatlariga ham ega:
1-XP unchalik yuqori emas.
2-sekin repolyarizatsiya davri (2 davr), asta-sekin tez repolyarizatsiya davriga (3davr) o’tadi.
3-membrana potentsiali -60 mv ga yetadi.
Yurakning o’tkazuvchi tizimi. Oddiy holatda yurak ritmini yetakchisi vazifasini sinoatrial (sinus, sinoatrial, Keyt-Flek) tugun bajaradi (rasm). Tinch holatda bu tugunda vujudga keladigan impulslar soni 60-80 taga teng. Qo’zg’alishlar sinoatrial tugundan bo’lmachalarning ishchi miokardiga tarqaladi. Baxman tolalari qo’zg’alishni o’ng va chap bo’lmachalar mio kardiga tarqalishini ta’minlaydi. Sinoatrial tugun yurak ritmini boshqaruvchi tugundir. Bo’lmachalarda qo’zg’alishlarni tarqalish tezligi 1 m/s ga teng.
Qo’zg’alishlar avvalo sinoatrial tugunda hosil bo’lishini turli usullar bilan isbotlash mumkin. Gaskel tajribada shu tugunni sovutish yoki isitish yo’li bilan qo’zg’alish birinchi shu yerda hosil bo’lishini isbotladi. Eng ishonchli usul, ya’ni ingichka elektrod yordamida elektraoryaziologik yul bilan elektir potentsiallarini yozib olish usuli bilan ham isbotlangan. Elektrik potentsiallar shu sohada birinchi paydo bo’lar ekan, ularni soni yurak ritmi bilan bir hilligi isbotlangan.
Oddiy holatda o’tkazuvchi tizimning quyi qismlari avtomatiya hossalari sino-atrial tugunidan kelayotgan impulslar hisobiga yashirin holda turadi. Agar biron bir sababga ko’ra sinus tuguni sohasi zararlansa, atrioventrikulyar (Ashoff-Povar) tugun boshqaruvchilik vazifasini o’z zimmasiga oladi. Bu tugunlarda impulslar soni bir minutda 40-50 tani tashkil qiladi. Qo’zg’alishlar sinus tugunidan atrioventrikulyar tugunga utayotganda, 0,04-0,06 s davom etuvchi atriventrikulyar ushlanib qolish deb nomlanuvchi holat kelib chiqadi. Atrioventrikulyar ushlanib qolishning sababi shuki, sinus tuguni tolalari atrioventrikulyar tugun bilan o’zaro tutashmaydi, balki ishchi miokard orqali bog’langan. Ishchi miokard orqali qo’zg’alishlarni o’tish tezligi nisbatan pastroq. Bu esa bo’lmacha va qorinchalarni ketma-ket qisqarishini ta’minlaydi. Ayrim sabablarga ko’ra ikkinchi tartibdagi avtomatiya markazi ham ishdan chiqsa, u holda boshqaruvchilik vazifasini Gis tutami bajara boshlaydi. Gis tutamida qo’zg’alishlar soni minutiga 30-40 tani tashkil qiladi. Agarda Gis tutami ham ishlamay qo’ysa, u holda ritm yetakchilik vazifasi Purkinьe tolalari zimmasiga tushadi. Bu holda yurak ishlash ritmi tahminan minutiga 20 tani tashkil etadi.
Qorinchalar va bo’lmachalar muskul tolalari orqali qo’zg’alishni o’tish tezligi 0,9-1 m/s tashkil etadi, bo’lmacha va qorincha orasidagi tugun tolalarida esa 0,05, Purkinьe tolalarida esa 3 m/s ga teng. Purkinьe tolalarida qo’zg’alishni tez o’tishi qorinchalarni bir vaktda tez qo’zg’alishini ta’minlaydi. Qorinchalarni tulik qamrab olish vaqti 10-10 ms ga teng.
Shunday qilib, yurakning o’tkazuvchi tizimi bir qancha fizialogik afzalliklarni keltirib chiqaradi: 1. Impulslarni ritmik hosil qilish (XP); 2. bo’lmacha va qorinchalarni ketma-ket qisqarishini; 3. qorincha miokordani bir vaqtda qo’zg’alishini ta’minlaydi.
Miokordning refrakterlik davri va ekstrasistola. Yurak miotsitlarini harakat patentsiali 0,3 sek davom etadi. Bu skelet muskullari XP dan 150 marotaba davomliroqdir. XP rivojlanayotganda xujayra keyingi ta’sirlarni qabul qilmaydi, qo’zg’almaydi ya’ni refrakter davrda bo’ladi. Uning refrakterlik davri skelet muskullari refrakterlik davridan 100 barobar uzoq davom etadi. Bu hususiyat yurakni a’zo sifatida bajaradigan vazifasi uchun juda zarur. XP vaqtida boshqa kelgan ta’sirotlarga umuman javob bermaydi. Bu esa yurakni ritmik qisqarishlari uchun juda muhim (tetanik qisqarishlardan mahrum).
Ishlab turgan yurakka uning qisqarishlarini turli davrlarida ta’sirot berilsa, har xil javob olish mumkin Agar bu ta’sirot sistola vaqtida, ya’ni mutloq refrakter davrida berilsa ta’sirot qancha kuchli bo’lishiga qaramay javob qaytarmaydi. Refrakterlik davri sistola davri bilan bir xil davom etadi.
Muskul bo’shasha boshlasa qo’zg’aluvchanlik tiklana boshlaydi va nisbiy refrakterlik davri boshlanadi. Yurak muskullarining XP 0,3 sek davom etadi. Mutloq refrakterlik davri 0,27 sek davom etadi. Nisbiy refrakterlik davri esa 0,03 sek ga teng. Bu davrda kuchli ta’sirot berilsa yurak muskuli javob qaytara oladi. Juda qisqa vaqt qo’zgaluvchanlikning supernormal davri davom etadi, bu davrda bo’sag’a osti kuchi bilan ta’sir etilsa ham muskul qisqarish bilan javob beradi.
Miokard bo’shashgan (diastola) davrda navbatdan tashqari ta’sirot berilsa, yurak barvaqt navbatdan tashqari qisqaradi bu xolat ekstrasistola deb ataladi. Ekstrasistema mavjudligi, uni harakteri to’g’risidagi ma’lumotlarni EKGni yozib olish yo’li bilan aniqlash mumkin.
Yurakning qon haydash vazifasi. Yurak miokardi sinixron, doimiy qisqarib turishi hisobiga tomirlar tizimiga qonni xaydab beradi. Miokardning qisqarishi uni bo’shliqlarida bosimning ortishini ta’minlab, qonni xaydaydi. Har ikkala bo’lmachalar teng qisqaradi. Qisqarishlar tugagandan so’ng qorinchalar ham bir vaqtda qisqaradi. Bo’lmachalarning qisqarishi kovak venalari soxasidan boshlanadi. Shundan so’ng uning yuqori qismi qisiladi natijada qon bir yo’nalishda bo’lmacha va qorinchalar orasidagi teshik orqali qorinchalarga o’tadi. Teshikchalarda klapan bo’lib, ular sistola vaqtida tavaqali klapanlar yopilib qonni qaytib qo’tishiga to’sqinlik qiladi. Klapanlarning pay iplari bo’lib, ular klapanni bo’lmachalar tomoniga ochilishiga to’sqinlik qiladi. Chap qorincha va bo’lmachalar orasida ikki tavaqali (mitral), o’ng qorincha va bo’lmacha oralig’ida uch tavaqali klapanlar bor.
Qorinchalar muskullarining qisqarishi natijasida bosim orta boshlaydi. Chap qorinchadan aortaga, o’ng qorinchadan o’pka arteriyalariga qonni xaydab beradi.
Aorta va o’pka arteriyalarining boshlangan joylarida yarimoysimon klapanlar bor. Diastola vaqtida qonni orqaga qaytishiga yo’l qo’ymaydi.
Qorinchalar va bo’lmachalar diastolasi vaqtida, bu qismlarda bosim nolga teng bo’ladi. Natijada qon venalardan bo’lmachalarga, undan so’ng qorinchalarga o’tadi.
Yurakni qon bilan to’lishi. Yurakka qonning qaytib kelishi bir necha omillarga bog’liq. Ulardan birinchisi, yurakning oldingi qisqargan vaqtdagi qoldiq kuchi.
Ikkinchidan-skelet muskullarining qiskarishi va bunda tana va qo’l-oyoqlarning vena tomirlarini qisishi.
Uchinchidan-vena qon tomirlarida klapanlar mavjudligi. Klapanlar qonni faqat bir tomonga, yaьni yurakka yo’naltirib boradi.
To’rtinchidan- ko’krak qafasini so’rib olish xususiyati bilan bog’liq. Ko’krak qafasi germetik kamera bo’lib, nafas olganda o’pkaning elastik tortishish kuchi manfiy bosim hosil qiladi. Nafas olganda ko’krak qafasining ko’tarilishi va diafragmasining pastga tushishi, shu bo’shliqni kattalashtiradi. Ko’krak qafasi a’zolari va asosan kovak venalar cho’ziluvchan bo’lganligi uchun, u yerda va bo’lmachalarda bosim manfiy bo’lib qoladi. SHu omillar hisobiga qon yurakka oqadi.