O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sog‘liqni saqlash vazirligi namangan davlat universiteti fiziologiya kafedrasi

Qon vodorod ionlarining kontsentratsiyasi va pH boshqarilishi. Qonning vodorod (H⁺) va gidroksil (0H^-) ionlari kontsentratsiyasiga bog’lik bo’lgan aktiv reaktsiyasi g’oyat muhim biologik ahamiyatga ega, chunki almashinuv jarayonlari muayyan reaktsiyadagina normal o’tadi.
Qon kuchsiz ishqoriy reaktsiyaga ega. Arterial qonning pH – 7,4 ga teng. Venoz qonda SO₂ ko’p bo’lgani uchun uning aktiv reaktsiya ko’rsatkichi 7,35 ga teng. Hujayra ichida pH biroz past bo’lib 7-7,2 ga teng. Bu hujayralar metabolizmiga va ularda modda almashinuvi natijasida kislotali mahsulotlari hosil bo’lishiga bog’liq. Homilada va yangi tug’ilgan bolada qon plazmasining pH kislotali tomonga so’rilgan bo’ladi. 5 oylik homilada atsidoz bo’ladi. Aralash qonniki esa 7,33 ga teng. Tug’ilgandan so’ng dastlabki soatlarda va birinchi sutkada atsidoz pasaya boradi. 3-5 sutkada esa kattalarnikiday bo’lib qoladi.
Organizmda qonning aktiv reaktsiyasi nisbatan doimiy bir darajada turadi, bu esa plazmaning va eritrotsitlarning bufer xossalariga, shuningdek chikaruv organlarining faoliyatiga bog’liq. Katta yoshdagi odamlarda qonning pH7,35-7,40 atrofida bo’ladi. Qonning pH 0,1-0,2 ga uzok vakt o’zgarsa, og’ir asoratlarga olib keladi, xatto organizm halok bo’lishi mumkin.
Moddalar almashinuvida qonga doimo C0₂, sut kislotasi va boshqa moddalar almashinuvining oxirgi mahsulotlari, kislotali moddalar tushib turadi va vodorod ionlari kontsentratsiyasi doimo o’zgarib turadi. Qonning aktiv reaktsiyasini nisbatan doimiy holda ushlab turish uchun bir necha bufer sistemalar mavjud.
Gemoglobin bufer tizimi qon bufer sig’imining 75% ni tashkil qiladi. Bu tizim qaytalangan gemoglobin (HHb) va uning kaliyli tuzidan (KHb) iborat. Bu tizimning buferli xossasi kam dissotsialangan kislota hosil qilishdan, ya’ni KNv, kuchsiz kislota tuzi sifatida K⁺ ionini ajratadi va N⁺ biriktirib oladi.


H⁺+KNb K⁺+HHb

To’qimalarda qaytalangan gemoglobin (HHb) asos vazifasini o’taydi. O’pkada gemoglobin (oksigemoglobin HHbO₂ SO₂ ga nisbatan quchliroq kislotali hossaga ega) o’zini kislota sifatida namoyon qiladi va qonning pH doimiyligini saklashda ishtirok etadi.

Karbonat bufer tizimi (H₂SO₃/NaNSO₃) qon bufer sig’imini tashkil qilishda ikkinchi o’rinda turadi. Ushbu bufer tizim quyidagicha ishlaydi: agar qonga karbonat kislotadan kuchliroq kislota tushsa, reaktsiyaga natriy gidrokarbonat kiradi. Neytral tuz va kuchsiz dissotsialanadigan karbonat kislota hosil bo’ladi. Qonning pH kislotali tomonga siljishidan saqlanadi. Qonda karbonat kislota mikdori ortib ketsa, eritrotsitlardagi karboangidraza fermenti ta’sirida H₂O va SO₂ ga parchalanadi. SO₂ gazi o’pka orqali tashqariga chiqarib yuboriladi. Agar qonga ishkoriy modda tushsa, karbonat kislota reaktsiyaga kiradi, natijada natriy gidrokarbonat va suv hosil bo’ladi. Bu esa qon pH ni ishkoriy tomonga siljishidan saqlaydi.
Fosfat bufer tizimi natriy digidrofosfat (NaH₂PO₄) va natriy gidrofosfat (NaH₂PO₄) lardan tashkil topgan. Birinchi modda o’zini kuchsiz kislota sifatida namoyon qilsa, ikkinchisi – kuchsiz kislota tuzi sifatida namoyon qiladi. Agar qonga kuchli kislota tushsa, u NaH₂RO₄ bilan reaktsiyaga kiradi, natijada neytral tuz va kuchsiz dissotsialanuvchi natriy digidrofosfat hosil bo’ladi:

H⁺+ NaH₂PO₄^- = Na⁺+ H₂PO₄^-

Qondagi ortiqcha natriy digidrofosfat buyrak orqali chiqarib yuboriladi va NaH₂PO₄/ NaH₂PO₄ nisbati saqlanib qoladi.

Oqsil bufer tizimi uning amfoter hossasi hisobiga amalga oshadi. Oqsil kislotali muhitda asos va ishkoriy muqitda esa kislota sifatida o’zini namoyon qiladi.
Qon rN doimiyligini saqlashda nerv boshqarish mexanizmi katta ahamiyatga ega. Qon tomirlarda joylashgan xemoretseptorlar qitiqlanishi natijasida hosil bo’lgan impulslar MNS turli qismlarini quzg’atadi, bu esa azolar (buyrak, o’pka, ter bezlari, hazm tizimi) faoliyatini reflektor o’zgarishiga olib keladi, ularning faoliyati qon pH doimiyligini saqlashga yo’naltiriladi. Agar qonning pH kislotali tomonga siljisa, siydik orqali N₂PO₄^- anioni chiqarilishi kuchayadi. pH ishqoriy tomonga siljisa, siydik orqali NPO^2- va NCO₃^- lar ajralishi ortadi. Ter bezlari ortiqcha sut kislotalarini va o’pka CO₂ ni chiqarib yuboradi.
Qonning bufer tizimlari ishqoriy moddalarga nisbatan kislotali moddalar ta’siriga chidamliroq. Qondagi kuchsiz kislotalarning asoslar bilan hosil qilgan tuzlari ishqoriy rezerv deb ataladi. Uning kattaligi CO₂ (qondagi tarangligi 40 mm. sim. ustuniga teng bo’lgan paytda) 100 ml qon biriktira oladigan CO₂ mikdori bilan aniqlanadi.
Har xil kasalliklarda qonning rN kislotali va ishqoriy tomonlarga siljishi mumkin. Qon pH kislotali tomonga siljishi – atsidoz, ishkoriy tomonga siljishi - alkaloz deyiladi.
Qon aralashma holatining turg’unligi (Eritrotsitlarning cho’kish tezligi - ECHT). Qonning shaklli elementlari plazmada muallaq – aralashma holatida bo’ladi. Eritrotsitlarning plazmadagi muallaq holati uning yuzasi gidrofilligi, xamda eritrotsitlar (barcha shaklli elementlar kabi) manfiy zaryadga ega ekanligi tufayli ularning bir-biridan «qochishi» hossasi bilan bog’liqdir. Agar shaklli elementlar manfiy zaryadi pasaysa ularning elektrostatik bir-biridan «qochishi» kamayadi. Bunday holat eritrotsitlar yuzasiga fibrinogen, γ – globulin, paraproteinlar kabi musbat zaryadli oqsillarni adsorbtsiyalanishi natijasida kelib chikishi mumkin. Bunday eritrotsitlar bir-birining ustiga taxlanib «tangachalar ustuni» ni hosil qilishi mumkin. Hosil bo’lgan «tangachalar ustuni» kapillyarlarga tiqilib to’qima va a’zolarda qon aylanishini buzishi mumkin.
Agar probirkaga qon olib, uning ivishiga qarshi modda qo’shib qo’yilsa, ma’lum vaqt o’tgandan so’ng qon ikki kismga bo’linib qolganligini ko’rish mumkin: yuqoridagi suyuq qismi plazma va pastki qismi shaklli elementlar, asosan eritrotsitlardan iborat. Shunga asoslanib, cho’kish tezligini aniqlash orqali plazmadagi eritrotsitlarning aralashma holati turg’unligini o’rganish taklif qilingan.
ECHT yoshga va jinsga bog’liq. Chaqaloqlarda ECHT 1-2 mm/s, 1 yoshdan katta bolalarda va erkaklarda 6-12 mm/s, ayollarda 8-15 mm/s, qarilarda 15-20mm/s ga teng. ECHT kattaligiga eng ta’sir qiluvchi omil bu fibrinogenning qondagi miqdoridir: agar uning miqdori 4 g/l dan ko’paysa ECHT ortadi. Homilador ayollarda ECHTning ortishi ham qondagi fibrinogen miqdorining ko’payishi bilan bog’liq. ECHTning ortishi yallig’lanish, yuqumli va onkologik kasalliklarda, shuningdek qonda eritrotsitlar miqdori keskin kamayganda (anemiya) kuzatiladi.
ECHT eritrotsitlarga nisbatan plazma hossalariga ko’proq bog’liq. ECHT kattaligi meyorda bo’lgan erkak eritrotsiti homilador ayol plazmasiga qo’shib qo’yilsa, u ham huddi homilador ayol eritrotsitlaridek tez cho’kadi.