O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sog‘liqni saqlash vazirligi namangan davlat universiteti fiziologiya kafedrasi

Maʼruza № 4. AYIRUV TIZIMINING FIZIOLOGIYASI. BUYRAKLAR FUNKSIYALARI.
Reja:

1. 
   Ayiruv organlari, ularning ichki muxit barkarorligini saklashdagi fiziologik axamiyati
   
2. 
   Siydik miqdori va tarkibi
   
3. 
   Filtratsiya va reabsorbsiya jarayonlari
   

Tayanch so`z va iboralar
Buyrak, nefron, filtratsiya, reabsorbsiya, sekretsiya buyrak jomi, buyrak kosachasi, Genli qovuzlog`i, yig`uvchi naychalar


12.1 Ayiruv organlari, ularning ichki muxit barkarorligini saklashdagi fiziologik axamiyati
Organizm ichki muxit barkarorligio`i saqlash uchun ba'zi moddalarii o`zidan chiqarib tashlaydi. Organizm bu moddalarping ko`p qismndan foydalanmaydi, ular moddalar almashinuviniig qoldiq, maxsulotlari xisoblaiadi. Jumladan, siydikchil, siydik kislota , kreatin va sho`nga uxshash moddalar miqdori qonda ortib kssa, organizmni zaxarlaydi.
Dori sifatida oxi boy!k,a 5ir sabab bilap orgaqizmga kiritilgan yot moddalardap tashqari, organizm gomeostaazni saqlash uchunhamzarur bo`lgan moddalargsh o`zidan chiqaarib tashlashi lozim.
Odamning asosiy chiqaruv organi buyraklaar xysoblanadi. Buyraklardan tashqari o`pka, hazm sistemasi ter bezlarihamchiqaruv jarayonida katnashadi. Bu orgaplar qo`shimcha chiqaruv a'zolari deyilsada , xar qaysisining chiqaruv jarayonida jiddiy urni bor. Masalan , o`pkaning karbonat angidrid , efir, xloroform va engil uchuvchan moddalarni chiqarishdagi urnini xech qaysi organ bosa olmaydi. Hazm bezlari og`ir metallar tuzlaripi , ba'zi dorilarni , organiq buyoklarni chiqarishda muxim axamiyatga ega. Tashqi xavo harorati issiq bo`lganida ter bezlari orqali suv ajratix tana harorati barkarorligini saqlashning yagona birdan-bir yo`lidir. Shu bois, birinchi Buyraklar funksiyasiga tuxtalamiz.
Buyraklar funksiyasi faqat qoldiq moddlarni chiqarib tashlashdan iborat emas. Bundam tashqari, ular qo`yidagi bir kator muxim vazifalarni bajaradi.
1. qon va boshqa ichki muxit suyuqliklarining xajm barkarorligini saqlashi;
2. Bu suyuqliklarning ionlar barkarorligini ta'minlashi;
3. Bu suyuqliklarning osmotik bosimi barkarorligini saqlashi;
4. Kislota-asos muvozanatini saqlashi
5. qonda miqdori ortib ketgan organiq moddalarning ortiqchasini chiqarib tashlash;
6. Oqsil, yog` va uglevollar almashinuvida faol ishtirok etishi;
7. qon bosimi, eritrositlarning xosil bo`lishi, qonning ivishini boshqarishda ishtirok etishi.
Buyraklar bu vazifalarni bajarish bilan bir katorda ferment va boshqa fiziologik faol moddzlyrni sintezlab, konga ajratib turadi.
Turlicha bo`lgan bu xildagi faoliyatlar buyraklar parenximasidagi filtirlanish, reabsorbsiya (qayta surilish), sekresiya, moddalarni sintezlash jarayonlari asosida ruyobga chiqadi.
Buyraklarni eng kichik funksional birligi-Nefron
Buyraklarning parenximasi tashqi (pustlok) va ichki ( magiz) qismlariga bo`linadi. Og`irligi 150 g bo`lgan buyrakda 1-1,2 mln funksional birlik-nefron odamning bir buyragini o`zida bo`ladi. Tuzilishi buyicha nefron devori ikki qavat, Shumlyanchkiy-Boumen kapsulasidan boshlanadi. Kapsula ichida kapilnyarlar koptokchasi joylashgan. Kapsulaning tashqi qavati burama, to`g`ri qismlardan iborat nefronning proksimal syormentiga o`tadi. Nefronning bu sermentini ichida koplangan hujayralar gozasida bexisob mikrovorsinkalar bor, Proksimal sermentning dav'mi-Genle kovuzlogi ingichka pastga tushuvchi, yo`g`on ko`tariluvchi bulimlardan iborat. Genle kovuzlogining davomi distal burama kanalcha boglovchi kanalchaga utib, yiguvchi naychalarga ulanadi. Nefron qismlarining xar biri o`ziga xos ishni bajaradi.
Buyrakda bir nechta xil nefronlar borligi aniqlangan. Ularning ba'zilari buyrakning pustlok kismida joylashganidan intrakortiqal nefronlar, boshqalarining koptokchalari pustlok va magiz moddlarning chyorarasida bo`lganidan yukstamedullyar nefronlar deyiladi. Nefronlar Genle kovuzlogining uzunligi va to`zilishi xamda siydikni kuyultirish imkon iyatiga kura farqlanadi.
Odamda siydik xosil bo`lishida buyraklarni qon bilan tia'minlanishi katta axamiyatga zga. Buyrak arteriyalari aortanining qorin qismidan chikib, u erda kon bosimi yuqori bo`lishini ta'minlaydi. Kalta buyrak arteriyalari bir necha marta bo`linib, koptokchalarga qon olib keluvchi tomir shaklida kirib boradi. Bu tomir 20-40 dona kapillyarlarga bo`linib, Malpigiy koptokchasini xosil qiladi. Karpillyarlar yig`indisi- vas effnerns qonii koptokchadan olib ketadi.
Xar ikki buyrakning arteriya qon tomirlaridan 1 daqiqada 1200 ml qon yoki organizmdagi xamma qonning20-25% oqib o`tadi. Buyraklar massasi tana massasining faqat 0,43% tashkil qilishini eslasak, qon bilan ta'minlanishi nakadar katta ekanligiga yaqqol dalil bo`ladi. Yana bir muxim xususiyat shundan iboratki buyraklarning qon bilan ta'minlanishida bu organ tomirlarining o`z-o`zini boshqarish kobilyati juda mukammal tashkil topgan. Umumiy arterial qon bosimi 20-190 mms. u. ga o`zgargandahambuyrak arteriyalaridan oqib utuvchi qon miqdori o`zgarmaydi.
Shunday qilib nefronning xamma qismi siydik xosil bo`lishida ishtirok etadi. Bu jarayon koptokchalarda filtkrlanish yo`li bilan birlamchi siydik xosil bo`lishidan boshlanadi. Buyrak kanalchalark va yiguvchi naylardan utayotganida siydik tarkibi o`zgaradi: suv va ba'zi moddalar paylar devori orqali qonga qayta suriladi, ba'zi moddalar reabsorsiya va sekresiya dsb ataladi, .Natijada tashqariga chiqarilgap oxirgi siydik tarkibini uch jarayon belgilaydk-koptokchalardagi filtrlanish, kanalchalardagi reabsorbsiya va kanalchalardagi sekresiya faoliyati.
Bordiyu organizmda suv ko`payib kesa, qonda erigan moddalar qon sontrasiyasi va bu ko`rsatkich bilan bog`liq bulgan bosim pasayadig Gipoosmiya gipotalamusning supraoptik yadrolar atrofida joylashgan markaziy osmoreseptorlar faolligini kamaytiradi. Jigar, buyrak, taloq va boshqa a'zolardagi periferik osmoreseptorlar faolligini pasayishi gipofizning orqa bulagidan qonga o`tadigan antidiuretik (ADGvazopressin) gormon miqdori kamayishiga olib keladi. Bu gormonning asosiy fiziologik samarasi suvni nefronning distal qismidan qayta surilishini kuchaytirishdan iborat. qonda ADG miqdorini kamayishi suvning distal kanalchalar devoridan deyarli qayta surilmasligiga olib keladi. Gipotonik siydik ko`p miqdorda ajraladi. Ortiqcha suv organizmdan chikib ketadi.
Qonga gipertonik eritma qo`yilganda, yoki umuman organizm suvsizlanganda qonning osmotik bosimi ko`tariladi. bunda osmoreseptorlar faolligi ortadi. Bu bilan ADG sekresiyasi ko`payadi. Natijada distal kanalchalarda suvning qayta surilishi tezlashib, gipertonik siydik oz miqdorda ajraladi. ADGning qonda ko`paiishi tashnalikni paydo qiladi.
Qon tomirlaridagi qon miqdorini bir xilda turishi uchunhambuyraklar ishi ta'sir qiladi. elektrolit qon sentrasiyasi o`zgarmay tomirlardagi qon miqdori ko`paysa, volyumoreseptorolardan reflekelar vujudga keladi. Bu reflekelarni masalan qonga ko`p miqdordafiziologik eritma yuborilganda kuzatish mumkin. Tomirdagi kon miqdori ko`paiishi yurakka keladigan kon miqdorini oshiradi, bo`lmalar kengayib, devori cho`zilganidan volyu more septorlar qo`zg`aladi va bo`lmalardagi hujayralardan natriiuretik peptidning qonga o`tishi tezlashadi, Bu gormon siydik xajmini va undagi natriy miqdorini ko`paytiradi.
Simpatik nervlar orqali buyraklarga volyumoreseptorlar qo`zg`alishlari ta'sir qilib, kanalchalardan suv va natriyning qayta surilishini (reabsorsiyasini) kamaytiradi. Volyumoreseptorlarning qo`zg`alishi ADG sekresiyasini ozaytirish yo`li bilan suv reabsorbsiyasini kamaytiradi siydik miqdorini oshiradi.
Xulosa shuki, demak, tomirlardagi qon miqdorini bir me'yog`da saqlashda buyraklarning ishtirok etish mexanizmlari turlicha. qon miqdori ko`payganda volyumoreseptorlar qo`zg`alib, shu mexanizmlarni ishga soladi va natriy xamda suv reabsorbsiyasini kamaytirib, ajralayotgan siydik miqdorini ko`paytiradi. Natijada qonning xajmi avvalgi xoliga keladi.
Modda almashinuvining kislotali maxsulotlari buyraklardan ajralib chiqadi, bu xol qonda vodorord ionlari barkarorligini saqlashda muxim axamiyatga egadir. O`rta miqdorda jismoniy ish bajaradigan odamning organizmida bir kechayu-kunduzda 15 mol CO2 xosil bo`ladi. Bundan tashqari, oqsillar parchalanishi va boshqa moddlarning almashinuvi natijasida talaygina kuchli kislotalar anionlari kelib chiqadi va ular bilan birga 40-88 mmol vodorod ioni xosil bo`ladi.
Karbonat gazining ortiqchasi o`pka orqali oson va tez ajraladi. Uchuvchanlik xususiyatiga ega bo`lmagan anionlarni esa buyraklar ajratadi. qondagi asos yoki kislotali moddalar miqdori iste'mol qilinadigan ovqatga bog`liq. Usimlik maxsulotlarini ko`p eyish ortiqcha ishkoriy moddalar xosil bo`lishiga olib keladi. Ovqatda gusht va oqsilga boy boshqa masaliklarning ko`p bo`lishi ortiqcha kislotali moddalar kelib chiqishiga sabab bo`ladi. Sho`nga kura fiziologik sharoitda siydikning rN 4,5 - 8,0ga to`g`ri keladi.
Ovqatlanish sifatiga kura kislotali moddar organizmda ortiqcha xosil bo`lsa, vodorod ionlarga kuprok ajratish nuli bilan qonning rN doimiyligini saqlab kolishi mumkin. Vodorod ionlari proksimal kanalchada filtrat tarkibiga o`tadi va CO2 qo`shilib N2CO3 xosil qiladi. Lyubminal membranadagi karboangidraza karbonat kislotani suv va CO2ga ajratadi. CO2 qonga utib, o`pka orqali chiqarib tashlanadi.
Bulardan tashqari buyraklar o`zining faoliyatiga va boshqa organ, to`qima va jarayonlarga ta'sir kiluvchi fiziologik faol moddalarni sintezlab, qonga chiqaradi. Repin, eritropoyetin va vitamin Dning faol shakli shular jumolasidandir. Bu moddalarhammaxalliy (buyraklarning o`ziga),hamumumiy ta'sir ko`rsatish qobiliyatiga ega. Prostaglapdin va bradikipinlar asosan buyrak faoliyatiga ta'sir kiluvchi moddalar xisoblanadi.
Proteolitik ferment-reninning qonga o`tish tezligiga ta'skr kiluvchi turli omillar ichida ikkitasi juda muxizm axamiyatga egadir. Bulardan biri distal kanalchada NaC1 qon sektrasiyasining oshishi, shu koptokchaning yukstaglomerulyar apparatidan renin qonga o`tishini oshiradi. Shu nefronning o`zida filtrasiya kamayib, NaC1 ning ortiqcha miqdorida ajralishiga yo`l qo`ymaydi. Natriyning tejalishi suvni saqlab kolishdir. Repin inkresiyasiga kuchli ta'sir kiladigan ikkinchi omil - afforent arteriollari devoridagi to`zilishpi sezuvchi reseptorlarning qo`zg`alishidir. Shu tomonlardan o`tadigan qon miqdori kamayib, ularning cho`zilshpi ozaysa, reninning konga o`tishi tezlashadi. Yana koptokchalarda filtrasiya kamayib ajraladigan natriy miqdori chyogaralanadi, qondan chikib ketadigan suv miqdorihamozayib qoladi.
Renin konga utganida angiotenzinogendan angiotenzin-1 ni xosil qiladi. Angetezin-1 dan angeotizin-2 xosil bo`ladi. Shunday qilib renin ajralib, angeotizin xosil bo`lishi qon aylanishida juda katta axamiyatga ega: qon tomirlari torayib, filtrasiya kamayib natriy reabsorbsiyasi tezlashishi organizmda, birinchi galda qon tomirlarda suvning saqlanib kolinishini ta'minlaydi, natijada qon bosimi normallashadi.