O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universitetining pedagogika instituti

Muloqot kishilarning bir-birini tushunishi
Birgalikdagi faoliyatning muvaffaqiyatli ro‘y berishi ko‘p jihatdan kommunikativ jarayon ishtirokchilari bir-birini qanday idrok etayotganini, har bir ishtirokchida boshqa ishtirokchi haqida qanday tasavvurlar shakllanayotganligiga bog‘liq. Bu esa muloqotning perseptiv tomonini o‘rganish zaruratini vujudga keltiradi.
Kishilarning bir-birini idrok etish jarayoni muloqotning ajralmas qismi bo‘lib, u muloqotning perseptiv tomonini tashkil etadi.
Insonning inson tomonidan idrok etilishi «ijtimoiy persepsiya» deyiladi. Dastlab bu atama Dj.Bruner tomonidan 1947 yil ishlatilgan bo‘lib, u perseptiv jarayonlarning ijtimoiy determinatsiyasini anglatgan. Keyinchalik bu atama boshqacharoq ma’noga ega bo‘lib, u ijtimoiy ob’ektlarni, ya’ni odamlar ijtimoiy guruhlar, katta ijtimoiy tuzilmalarni idrok etish jarayonini anglata boshlagan.
Ijtimoiy perseptiv jarayonlarda individ quyidagilarni idrok etishi mumkin:
a) o‘z guruhiga munosib individni;
b) boshqa guruhga mansub individni;
v) o‘zining guruhini;
g) o‘zga guruhni.
Ijtimoiy perseptiv jarayonlarda guruh quyidagilarni idrok etishi mumkin:
a) o‘z individini;
b) o‘zga guruh individini;
v) o‘zini;
g) o‘zga guruhni.
Rus psixologi A.A.Bodalev «insonni inson tomonidan idrok etilishiga» sinonim ravishda «insonning boshqa insonni bilishi» iborasini qo‘llaydi. Inson jamiyat a’zosi sifatida qabul qilinganligi sababli muloqotda ham shaxs sifatida namoyon bo‘ladi. S.L.Rubinshteyn aytganidek, «biz insonni tashqi xulq-atvoriga qarab uni o‘qiymiz». Bundan, insonni tashqi qiyofasi uni qanday shaxs ekanligidan dalolat berishini anglashimiz mumkin.
«Boshqa odamni bila turib, o‘rganayotgan individning o‘zi ham shakllanadi»- deb yozadi L.S.Vыgotskiy.
Insonni inson tomonidan idrok etilishida eng kamida ikki kishi jalb qilingan bo‘lishi lozim bo‘lib, ularning ikkalovi ham faol sub’ektdir. Demakki o‘zaro idrok jarayonida ikkala tomon bir-birlarining ehtiyojlari, motivlari va yo‘nalishlarini bilishlari va o‘zlarini qarama-qarshi tomon o‘rniga qo‘ya olishlari lozim. Muloqot jarayonida bir-birini idrok etayotgan odamlar bir-birini tushunishga harakat qiladilar. Buning uchun quyidagi mexanizm ishga solinadi.
a) identifikatsiya;
b) refleksiya;
v) stereotipizatsiya.
g) empatiya
Identifikatsiya (lotincha tenglashtirish) –u kishiga tenglashtirish, baravarlash ma’nosini anglatib, insonning o‘zini xayolan suhbatdoshi o‘rniga qo‘yish orqali uning fikrlari va tasavvurlarini tushunishga intilishi.
Refleksiya (lotincha aks ettirish) – insonning suhbatdoshi tomonidan qanday idrok etilayotgani va tushunilayotganini anglashga intilishi. Kishini kishi tomoni­dan idrok qilinishini ikkilangan oynadagi aks ettirishga o‘xshatish mumkin. Odam boshqa kishini aks ettirar ekan, shu bilan birga o‘zini ham aks ettiradi, agar kishi o‘zi muloqotga kirishadigan kishilar haqida to‘liq, ilmiy asoslangan axborotlarga ega bo‘lsa, ular bilan bexato aniqlikda o‘zaro ta’sir o‘rnatishi mumkin. Biroq sub’ekt hamma vaqt bunday aniq ma’lumotga ega emas. Shuning uchun u boshqalar xatti-harakatining sabablarini o‘ylab chiqishga majbur bo‘ladi. Boshqa kishining harakatlarini tushuntirish uchun faoliyat motivlari, his-tuyg‘ular, intilish va fikrlashning o‘ylab chiqarilishi kauzal atributsiya deb ataladi va o‘qituvchilar tomonidan bola harakatlarining shunday sababini talqin qilinishi maktabdagi pedagogik muomalani qiyinlashtiradi.