O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti

Mafkuraning turli xil ko‘rinishlari. 
Ma’lumki,  har  qanday  g‘oya  u  amalga  oshirish  usul  va  vositalari  tizimiga  ega 
bo‘lmasa, shunchaki aytilgan fikr tarzida qolib ketishi mumkin. Demak, har kanday g‘oya o‘zining 
amalga oshirish usul va vositalariga ega bo‘lgandagina u ijtimoiy  hayotning barcha jabhalariga 
kirib boradi va o‘zligini namoyon etadi. Bu vazifani mafkura bajaradi. 
"Mafkura"  arabchadan  o‘zbek  tiliga  kirib  kelgan  so‘z  bo‘lib,  "fikr  yuritish", 
"tafakkur",  "e’tiqod  va  maslaklar  tizimi"
24
  degan  ma’nolarni  anglatgan  holda  insonlarning 
kundalik  hayotida  jamiyatdagi  muayyan  siyosiy,  huquqiy,  axloqiy,  diniy,  badiiy,  falsafiy,  ilmiy 
qarashlar, fikrlar va g‘oyalar majmui, degan ma’nolarni ifodalash uchun ishlatiladi. Mafkuraning 
kundalik  hayotda  ishlatiladigan  oddiy  -  sodda  tushunchasi,  uning  tub  falsafiy  mohiyatini  ochib 
berolmasligi,  tabiiydir.  Shuning  uchun  ham  mafkurashunos  faylasuf  olimlar  unga  quyidagicha 
ta’rif beradilar. 
Mafkura - muayyan ijtimoiy guruh, qatlam, elat, millat, xalq jamiyat, davlat ehtiyoj 
va  manfaatlari,  orzu-istak,  maqsad  va  intilishlarini,  ijtimoiy-ma’naviy  tamoyillarini  ifoda  eta-
digan g‘oyalar, ularni amalga oshirish usul va vositalari tizimidir. 
Shuning uchun uchun ham mafkuraning jamiyat hayotida tutgan o‘rni haqida davlat 
va jamoat arbobi I.A.Karimov: "Mafkura har qanday jamiyat hayotida zarur. Mafkura bo‘lmasa 
odam,  jamiyat,  davlat  o‘z  yo‘lini  yo‘qotishi  muqarrar  Odamlarning  ming  yilyaar  davomida 
shakllangan  dunyoqarashi  va  mentalitetiga  asoslangan,  ayni  vaqtda  shu  xalq,  shu  millatning 
kelajagini ko‘zlagan va uning dunyodagi o‘rnini aniq-ravshan belgilab berishga xizmat qiladigan, 
kechagi  va  ertangi  kun  o‘rtasida  o‘ziga  xos  ko‘prik  bo‘lishga  qodir  g‘oyani  men  jamiyat 
mafkurasi deb bilaman"
25
, - degan edi. 
Insoniyat  tarixida  turli-tuman  mafkuralar  bo‘lgan.  Turli  xalqlar  va  ijtimoiy 
kuchlarning g‘oyaviy rahnamolari, mutafakkir va arboblari, o‘zlarining manfaat va maqsadlaridan 
kelib  chiqib,  mafkuraviy  ta’limot  va  dasturlar  ishlab  chiqqanlar.  Mafkuralar  muayyan  diniy, 
falsafiy  ta’limot  asosida  yaratiladi,  ma’lum  ilmiy  qarash  va  axloqiy  tamoyillarga  tayanadi. 
Mafkuralar o‘z mohiyati va ta’sir kuchiga kura jamiyatni birlashtirishi yoki uni bir-biriga qarama-
karshi taraflarga bo‘lib yuborishi, davlatning jahondagi obro‘ va mavqeini oshirishi yoki tushirishi, 
xalqlarni yuksaklikka ko‘tarishi yoki tanazzulga duchor etishi mumkin.  
Mafkuraning  tasnifideb  turli  davrlarda  va  hozirda  mavjud  bo‘lgan  mafkuralarning 
o‘ziga  xos  belgilari,  xususiyatlari,  xususan,  maqsad-muddaolari,  usul  va  vositalari, 
harakatlantiruvchi kuchlari va ta’sir-okibatlariga qarab turlarga, turkumlarga ajratishga aytiladi. 
Insoniyat  tarixida  qancha  ijtimoiy-siyosiy  kuch,  qancha  millatu  elat  bo‘lgan  esa, 
shuncha xil mafkura bo‘lgan. Hozirgi davrda ham mafkuralarning turli ko‘rinishlari mavjud bo‘lib, 
ular: 
 
 
Hozirgi  paytda  aksariyat rivojlangan mamlakatlar xalqlari umuminsoniy qadriyatlar 
darajasiga  ko‘tarilgan  erkinlik,  adolat,  qonun,  inson  huquqlari,  millatlararo  hamjihatlik,  diniy 
                                                 
24
 O‘zbek tilining izohli lug‘ati. J.P. -T.: "O‘zbekiston milliy enqiklopediyasi" Davlat ilmiy nashriyoti, 2006. -B.558. 
25
 Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni - xalq, millatni – millat qilishga xizmat etsin // Biz  kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan kuramiz. 
T.7. -T.: O‘zbekiston, 1999. -B.84, 89.