O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “ ijtimoiy fanlar

 
1.
 
Mustaqillik davrida millatlararo totuvlikning ta’minlanishi, milliy–madaniy markazlarning shakllanishi va 
rivojlanishi. 
 
O‘zbekiston o‘zining ko‘p asrlik tarixida qadim-qadimdan ko‘pmillatli va ko‘pkonfessiyali mamlakat bo‘lib kelgan va 
shunday bo‘lib qolmoqda. O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlaganidek, “Turli millat va 
dinga mansub millionlab kishilar o‘z taqdirlarini va kelajaklarini O‘zbekiston bilan bog‘lab, bu qadimiy saxiy zaminda tinch-
totuv yashamoqdalar”
245
. Bizga ma’lumki, ko‘pmillatli demokratik jamiyatda ko‘pincha millatlararo munosabatlar davlat 
siyosatining asosiy komponenti sifatida namoyon bo‘ladi.
O‘zining tarkibi va mazmuni jihatidan xilma-xil xalqlar birligidan tashkil topgan bizning jamiyatimizda millatlararo 
totuvlikni saqlashga alohida e’tibor berib kelinmoqda. O‘zbekistonning boyliklari ko‘p, lekin bizning eng katta boyligimiz, 
eng katta qadriyatimiz, bu – jamiyatimizda hukm surayotgan tinchlik, millatlararo do‘stlik va hamjihatlikdir
246
. SHu nuqtai 
nazardan qaraganda, bugungi kundagi yana bir muhim vazifa mamlakatimizda millatlararo va konfessilararo totuvlik 
g‘oyasining doimiy ustuvor bo‘lishini ta’minlash bilan bog‘liq. Bunda insonparvar, adolatli, huquqiy jamiyat qurishni o‘z 
oldiga maqsad qilib qo‘ygan mamlakatimiz aholisi ongida har bir millatning o‘z milliy madaniyati borligini, har bir etnos, 
etnik guruh dunyoda yagona ekanini, ularga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo‘lish, zinhor birini boshqasidan ustun 
qo‘yish mumkin emasligini nazardan qochirmaslik nihoyatda muhim hisoblanadi. 
Hozirgi global o‘zgarishlar sharotida dunyoning qaysi bir nuqtasiga nazar tashlamaylik, iqtisodiy taraqqiyot va 
ijtimoiy-siyosiy barqarorlikning milliy va millatlararo munosabatlarga bog‘liqligi va aloqadorligini ko‘ramiz. SHu boisdan 
bugungi kunda respublikamizdagi mavjud millatlararo totuvlikni saqlab qolish va yanada rivojlantirish, mazkur jarayonga 
245
Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. –Тошкент: 
Ўзбекистон, 1995. – Б.175. 
246
Каримов И.А. Республика байнамилал маданият маркази ташкил этилганининг 10 йиллигига 
бағишланган тантанали мажлис қатнашчиларига табрик. // Каримов И.А. Ҳавфсизлик ва тинчлик 
учун курашамиз. 10-жилд.- Тошкент: Ўзбекистон, 2002.-Б.181. 

---

198 
salbiy ta’sir etuvchi omillarni bartaraf etishga doir amaliy chora-tadbirlarni tizimli ravishda amalga oshirish hamda 
takomillashtirib borish zaruriyati ortib bormoqda. Bunda respublikamizdagi etnik guruhlarning samarali faoliyatiga keng 
imkoniyatlar yaratish bilan bir qatorda, mazkur jarayonga globallashuvning ta’sirini ham e’tibordan soqit qilmaslik lozim. 
Zero, bugungi kunda nafaqat global tarmoqlarda balki xorijiy OAVda ham Markaziy Osiyo mintaqasidagi millatlararo 
munosabatlarni o‘zgacha talqin qilish holatlari ham uchrab turibdi. Bu axborot xurujining asosan tashqi siyosiy kuchlarning 
buyurtmasi bilan amalga oshirilayotgani hamda mintaqadagi millatlararo munosabatlarni keskinlashtirishga 
yo‘naltirilayotgani mazkur masalaga alohida e’tibor qaratishni taqozo etadi. CHunki Markaziy Osiyo mintaqasida yashab 
kelayotgan xalqlar o‘rtasida hech qachon o‘zlariga tegishli hududning jo‘g‘rofiy o‘rni borasida norozilik kayfiyati 
tug‘ilmagan. Mahalliy xalqlarning asosiy qismini tarixan o‘zlariga tegishli hududlarda yashab kelgan bo‘lsa, ularning ma’lum 
qismi chegaralash natijasida tarixiy vatanlarining ma’muriy chegarasidan tashqarida qolib ketgan. O‘zbekiston atrofidagi 
deyarli barcha chegara xududlarida turli millatga mansub mahalliy xalqlar birgalikda istiqomat qilib kelmoqda.
Bugun millatlararo munosabatlarni yo‘lga qo‘yish bir davlat hududida kechadigan hodisalar emas, ular xalqaro, 
ayniqsa mintaqaviy ahamiyat kasb etadi. SHu nuqtai nazardan qaraganda, etnosiyosat milliy davlatlar tomonidan ishlab 
chiqilsa va amalga oshirilsa-da, u mudom xalqaro yoki mintaqaviy rezonans beradigan hodisaga aylanib bormoqda.
Millatlararo munosabatlar fuqarolik jamiyatini harakatga keltiradigan, unda inson huquq va erkinliklari amal qilishini 
ta’minlaydigan institutlar faoliyati bilan chambarchas bog‘liq. Har bir institut faoliyati yoki hukumat qabul qiladigan qarorlar 
o‘zidan-o‘zi reallikka aylanmaydi. Agar jamiyat polietnik xususiyatlarga ega bo‘lsa, undagi institutlar faoliyati qabul 
qilinadigan qarorlar millatlar va elatlar vakillarining diqqatini tortmay qolmaydi. 
Demokratik jamiyat - bu, eng avvalo, fuqarolik jamiyatidir. CHinakam demokratiyaning oliy mazmuni-shaxslararo, 
millatlararo, davlat va ijtimoiy-siyosiy munosabatlarni uyg‘unlashtirishdan iborat. Bunda inson va jamiyat, jamiyat va davlat 
hokimiyati tinch-totuv yashaydi.
Fuqarolik jamiyati shakllanib borayotgan O‘zbekistonda millatlararo totuvlik va bag‘rikenglikni ta’minlash va 
rivojlantirishda quyidagi omillarga e’tibor qaratish lozim.
Birinchidan, millatlararo munosabatlarni ijtimoiy taraqqiyot nuqtai nazaridan hal etish jahon xalqlarining, ayniqsa 
polietnik davlatlarning global muammolardan biridir. Angliyada Olster, Fransiyada Korsika, Ispaniyada Kataloniya, Italiyada 
Janubiy Tiroliya, Belgiyada Flamandiya, Xitoyda Uyg‘ur avtonom tumani va Tibet, Bolgariyada turklar, Turkiyada kurdlar, 
Ukrainada Donetsk hamda Lugansk milliy nizolarga, ijtimoiy etnik to‘qnashuvlarga sabab bo‘lib keladi. Sobiq SSSR va 
sotsialistik lagerning tarqalishi bilan uning o‘rnida paydo bo‘lgan mustaqil davlatlarda, ayniqsa YUgoslaviya, Ruminiya, 
Vengriya, CHexoslovakiya, Ukraina, Qirg‘iziston, Gruziyada millatlararo to‘qnashuvlar avj oldi. Hattoki, eng rivojlangan 
AQSHdek davlatda ham milliy-etnik muammolar mutlaq hal etilmagan. O‘z navbatida bugungi kunda global o‘zgarishlar 
sharotida yuzaga kelayotgan imkoniyatlardan foydalanishda turli davlatlar o‘rtasida keskin tafovutlar ham uchrab turibdi. 
Mazkur jarayon, avvalo, qudratli davlatlarga o‘z geosiyosiy manfaatlarini qondirishda ulkan afzalliklarni yuzaga keltirmoqda. 
Bunday geosiyosiy manfaatlar esa iqtisodiy tafovutlarning kuchayishiga, nisbatan kam rivojlangan davlatlarning iqtisodiy 
jihatdan qudratli mamlakatlar tamonidan iqtisodiy asoratga solishiga omil bo‘lmoqda. Oqibatda mazkur tendensiyadan 
norozilik kayfiyati millatlararo munosabatlar sovuqlashishiga ham olib kelmoqda. O‘z navbatida iqtisodiy jihatdan qudratli 
millatlarning iqtisodiy dastaklar hamda OAV yordamida o‘z qadriyatlar tizimini o‘zga millatlar turmush tarziga singdirishga 
urinayotganligi, tabiiy ravishda, norozilik kayfiyatlarining, mazkur millat vakillariga nisbatan salbiy munosabatning 
shakllanishiga zamin yaratib bermoqda.
Ikkinchidan, bugungi global taraqqiyot migratsion jarayonlarni kuchayishiga ham olib kelmoqda. Natijada, dunyo 
davlatlari tobora ko‘pmillatli xarakter kasb etib bormoqda. Mazkur tendensiya, o‘z navbatida, jamiyatdagi ijtimoiy 
munosabatlar tizimi murakkablashuviga, milliy munosabatlarda yangidan yangi muammolarning yuzaga chiqishiga olib 
kelmoqda. SHuningdek, muayyan mamlakatlarda chet elliklarning haddan tashqari ko‘payib ketishiga qarshi titul millatlarda 
o‘z ustunligini saqlab qolish uchun favqulodda choralar qo‘llash da’vatlari, millatchilik kayfiyatlarini kuchayishi 
kuzatilmoqda. YA’ni, global etnik munosabatlar tizimidagi uyg‘unlashuv «bir xil odatlar, umumiy prinsiplar bo‘yicha 
yashash, umumiy qadriyatlarga asoslanish, bir xil an’analarga va axloq normalariga bo‘ysunish, qoidalarni birxillashtirishga 
intilish»
247
muayyan millatlarning milliy turmush tarzi, milliy ma’naviyatlarining emirilishiga olib kelmoqda. Ushbu 
vaziyatda milliy o‘zlikni saqlash instinkti, ko‘p hollarda, milliy mahdudlikka, o‘zga qadriyatlar tizimini yoppasiga, ko‘r-
ko‘rona inkor etilishiga yoki milliy nigilizm kuchayishiga ham sabab bo‘lmoqda. 
247
Қобилов Ш. Глобаллашув ва хавфсизлик. –Тошкент: Ўзбекистон Республикаси ИИБ 
Академияси, 2006. – Б.12. 

---

199 
Uchinchidan, millatlararo munosabatlarda o‘zaro totuvlik va barqarorlikni mustahkamlash mamlakatimizning 
ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy taraqiyotiga xizmat qiladigan g‘oyat muhim omildir. Zero, jamiyat tomonidan uning 
parchalanishi va beqarorlashuvi uchun kuchli omil sifatida yuzaga keladigan millatlararo manfaatlarning to‘qnashuviga olib 
keladi. Millatlararo munosabatlardagi o‘zaro tenglik, samimiylikka asoslangan totuvlik va diniy konfessiyalar o‘rtasidagi 
bag‘rikenglik taraqqiyotimizning muhim omillaridan biri ekanligi xalqimiz ongi va qarashlarida shakllangan hamda 
hayotimizning real amaliyotiga aylanayotgan bir sharoitda davlat va fuqarolik jamiyati institutlarining imkoniyatlaridan 
samarali foydalanish muhim ahamiyatga ega.
To‘rtinchidan, XX asr oxirlarida sobiq Sovet tuzuminingmilliy masalabo‘yicha olib borgan siyosatidagi xatolar, milliy 
manfaatlar borasidagi nohaqliklar oqibatida yuzaga kelgan parokandalik, turli Respublikalar singari mamlakatimizda ham 
sodir bo‘layotgan edi. Lekin, O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov boshchiligidagi hukumatrahbariyati 
olib borgan oqilona siyosat oqibatida tog‘li Qorabog‘, Gruziya singarihududlarda sodir bo‘lgan voqealar O‘zbekistonda 
bo‘lib o‘tmadi. Bugungi kunda O‘zbekistonda 130 dan ziyod millat va elat yashaydi. Bular esa birgalikda O‘zbekiston 
xalqini tashkil etadi. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot qurish yo‘lida borayotgan ekanmiz, millatlar orasida 
totuvlikni maqsadli yo‘lga qo‘yishimiz darkor.
Beshinchidan, mustaqillik yillarida O‘zbekistonda yashovchi xalqlar, millatlar va elatlarda o‘zligini anglash, o‘zining 
etnomadaniyatini rivojlantirish, jahon xalqlari bilan integratsiyaga kirishib yashash imkoniyati paydo bo‘ldi.
248
O‘zbekistonda milliy davlatchilikni rivojlantirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish borasida 
chuqur ijtimoiy islohotlar amalga oshirilmoqda. Qisqa vaqt ichida mamlakatda millatlararo munosabatlarni 
mustahkamlash, milliy o‘zlikni anglashni rivojlantirish uchun sog‘lom siyosiy muhit shakllandi.
YUqorida ta’kidlaganimizdek, ko‘pmillatli demokratik jamiyatda ko‘pincha millatlararo munosabatlar 
davlat siyosatining asosiy komponenti sifatida namoyon bo‘ladi. Milliy etnik jarayonlarning qulay rivoji jamiyat 
taraqqiyotining asosini tashkil etar ekan, har qanday mavjud tizimdagi rasmiy siyosat etnik barqarorlikning 
ta’minlanishi uchun yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. CHunki etnik barqarorlik siyosiy muvozanatning saqlanishida 
muhim o‘rin tutsa, siyosiy barqarorlik esa iqtisodiy-ijtimoiy, madaniy va ma’naviy taraqqiyotning kafolatidir. 
Birinchi Prezident I.A.Karimov ta’biri bilan aytganda, «Ko‘p millatli va ko‘p tilli mamlakatlarda o‘z davlatlariga 
nom bergan asosiy millat bilan bu mamlakatlarda istiqomat qiluvchi etnik ozchilik o‘rtasidagi o‘zaro 
munosabatlar ichki siyosiy barqarorlik va milliy xavfsizlikning hal qiluvchi shartlaridan biri bo‘lib qolmoqda».
249
Inson huquqlari va uning qadr-qimmati etakchi o‘rinda turgan demokratik davlatda millatlararo munosabatlar 
barqaror rivojlanadi. Millatlararo munosabatlar negizida esa har bir millatning o‘zaro aloqalari jamiyatning etnik 
rivojini ta’minlaydi. 
Demokratik jamiyatda millatlararo munosabatlar rivojini ta’minlashda quyidagilarga e’tibor qaratish 
lozim: Birinchidan, millatlararo munosabatlar jamiyatning siyosiy-huquqiy barqarorligiga ko‘p jihatdan bog‘liq 
bo‘lib, u o‘z navbatida etnik muvozanatni va ijtimoiy taraqqiyotni ta’minlaydi. Ikkinchidan, jamiyatda har bir 
millatning urf-odat, an’ana, qadriyatlari singari o‘ziga xos xususiyatlari mavjudki, bu narsalar boshqalardan 
hurmat va e’tiborni talab etadi. Uchinchidan, jamiyatda ma’aviy dunyoqarashning pastligi ya’ni boshqa millatga 
nisbatan o‘z millatini ustun qo‘yish, o‘zga urf-odat, madaniyat va an’analarni mensimastlik ham millatlararo 
munosabatlarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. To‘rtinchidan, fuqarolik jamiyatining istiqbolini ta’minlash uchun milliy 
madaniy markazlar va milliy tipdagi tashkilotlar faoliyatini umumdavlat va umumxalq manfaatlariga 
muvofiqlashtirish hamda ularni milliy biqiqlikdan umumtaraqqiyot tomon yo‘naltirish lozim. Beshinchidan, 
demokratik jamiyatda millatlararo munosabatlarda muvozanatni ta’minlashda har bir millatga xos 
etnopsixologiyani inobatga olish talab etiladi.