O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “ ijtimoiy fanlar

5.
 
YOshlarda fuqarolik pozitsiyasini shakllantirishning ijtimoiy-ma’naviy va axloqiy 
jihatlari 
O‘zbekiston Respublikasida mamlakatni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyatini 
barpo etishga qaratilgan islohotlarning tub mohiyati aholi turmush tarzining farovonligini oshirish, 
fuqarolarning siyosiy va huquqiy madaniyati va saviyasini yuqori darajaga ko‘tarish, ularda aniq 
fuqarolik pozitsiyasini shakllantirishda o‘z ifodasini topadi. Davlatning taraqqiy etishida va undagi 
iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy munosabatlarning yangi bosqichga o‘tishida mamlakat oldida turgan 
vazifalarni turli yo‘nalishlarga taqsimlagan holda, fuqarolik jamiyatini shakllantirishning muhim sharti, 
Birinchi Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlaganidek, “... – bu jamiyat hayotida nodavlat va jamoat 
tashkilotlarining o‘rni va ahamiyatini keskin kuchaytirishdan iborat. YOki boshqacha qilib aytganda, bu – 
“Kuchli davlatdan – kuchli jamiyat sari” degan tamoyilni amalda hayotga joriy etish demakdir. 
Hammamizga ayonki, bu yo‘nalish ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar bilan bog‘liq ko‘p masalalarni hal 
qilishda davlat tuzilmalarining rolini kamaytirish va bu vazifalarni bosqichma-bosqich jamoat 
tashkilotlariga o‘tkaza borishni taqozo etadi”
69
. Demak, fuqarolik jamiyatini qaror toptirish uchun davlat 
o‘zining ayrim vazifalarini bo‘ynidan soqit qilib, asta-sekin jamiyatning boshqa institutlariga 
topshirmog‘i lozim. Buning uchun esa davlat tomonidan muayyan shart-sharoitlar, imkoniyatlar yaratilib, 
jamiyatning o‘z-o‘zini tashkil etuvchi va boshqaruvchi idoralarining faoliyati to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishini 
talab etuvchi mexanizmlarni vujudga keltirish zarur. 
O‘zbekiston fuqarolari millati, irqi, jinsi, kasb-kori, ijtimoiy kelib chiqishidan qat’iy nazar fuqaro 
sifatida qonun oldida huquqan teng va birdek mas’uliyatlidirlar. SHuning uchun ham mavjud 
muammolarni bartaraf etishda fuqarolarning o‘z fuqarolik huquqlarini bilib olishlari va ular himoya 
qilishlari hamda burchlarini chuqur anglab etishlari uchun ularni huquqiy jihatdan tarbiyalab borish 
dolzarb vazifalardan biri sifatida qaralmoqda. Bu jarayon fuqarolar uchun ma’naviy kamolot manbai 
bo‘lishi bilan birga, ularning bu boradagi mas’uliyatini yanada oshirishda ham muhim ahamiyat kasb 
etadi. Ana shuning uchun ham, O‘zbekistonda demokratik jamiyat qurish kuchli davlatdan, kuchli 
fuqarolik jamiyatga o‘tish konsepsiyasi zamirida inson erkinliklarini fuqaro, halq manfaatlariga mos 
holda bosqichma-bosqich yuzaga chiqarish asosiy vazifa sifatida belgilangan. Ma’lumki, qonunlarning 
har bir moddasida insonning muayyan yo‘nalishdagi erkinliklari beriladi. Lekin yodda tutmoq kerak-ki, 
bunday tartib, yo‘l-yo‘riq yoki imkoniyat faqat bitta fuqaroning erkinligini yuzaga chiqarish uchungina 
joriy etilgan emas. Balki bu huquqiy me’yor barcha uchun teng asosga ega. Hamonki shunday ekan, 
barcha ya’ni butun jamiyat a’zolari ana shu me’yor asosida o‘z erkinliklarini bir xil darajada amalga 
oshirishi shart
70
. 
SHuningdek, bugun biz qurayotgan huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatining 
ma’naviy binosi mustahkam bo‘lishi lozim. Bu esa, eng avvalo, fuqarolarni, ayniqsa, yoshlarni chuqur 
bilimli, teran fikrli, o‘z o‘tmishi durdonalaridan va ma’naviy qadriyatlaridan xabardor, vatanparvar, 
haqiqatparvar, fidoyi qilib tarbiyalashni taqazo etadi. Komil inson shaxsini tarbiyalash esa eng murakkab 
va qiyin jarayondir. Bu jarayonni amalga oshirish ular ongiga milliy qadriyatlarni singdirish maqsadga 
muvofiqdir. Demak, bugungi yosh avlod o‘z tarixini, madaniyatini, milliy qadriyatlarini, tilini, dinini va 
urf-odatlarini mukammal bilsagina, mustaqillikning asl mohiyatini chuqurroq anglab etadilar. Fuqarolik 
jamiyati ham ana shu milliy qadriyatlarimizga asoslanib rivojlantirilishi bejiz emas. Zero, “Madomiki biz 
69
Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини 
шакллантиришнинг асосий йўналишлари // Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан 
ҳамкорлик йўли. Т. 11. – Т.: Ўзбекистон, 2003. – 27-б.
70
Қаранг: Мусаев Ф. Эркинликнинг ҳуқуқий асоси // Тафаккур журнали. –Тошкент: 2002. - № 2. – 84 б. 

---

84 
huquqiy demokratik davlat, erkin fuqarolik jamiyati qurayotgan ekanmiz, ma’naviyat sohasidagi XXI 
asrga mo‘ljallangan harakat dasturimiz shundan kelib chiqmog‘i darkor, ya’ni erkin fuqaro – ongli 
yashaydigan, mustaqil fikrga ega bo‘lgan shaxs ma’naviyatini kamol toptishirish bizning bosh milliy 
g‘oyamiz bo‘lishi zarur”
71
.
Insonga yoshligidan singdirilgan madaniy-ma’naviy qarashlar, axloqiy qadriyatlar, an’analar, 
diniy-ruhiy tuyg‘ulardan iborat. Bu bo‘g‘inda u oilasi, qarindosh-urug‘lari, mahallasi, millati, yurti bilan 
birligini, uning tarkibiy qismi ekanligini his etadi. Natijada, uning ongi va qalbida milliy g‘urur, 
vatanparvarlik tuyg‘usi shakllanadi. Bu jarayonda shaxsda haqiqiy fuqarolik pozitsiyasi shakllanadi. 
Zotan, Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov aytganlaridek, har qanday islohotning eng muhim samarasi, 
avvalo, xalqning ma’naviy-ruhiy qarashlaridagi yangilanish jarayonlari, uning ongu tafakkurining 
yuksalishi, mamlakatda yuz berayotgan o‘zgarishlar uning hayotiga, taqdiriga daxldor bo‘lganligini 
chuqur his qilishi va shundan xulosa chiqarishi bilan belgilanadi. Ushbu so‘zlardan qo‘rinib turibdiki, 
yoshlarning ijtimoiy siyosiy faoligini oshirish bugungi kundagi eng dolzarb vazifalardan biridir. SHu 
maqsadda har birimiz ushbu vazifalarni amalga oshirilishida faol fuqarolik pozitsiyamizni ko‘rsatishimiz 
hamda yurtboshimizni biz yoshlarga qarata aytgan “Farzandlarimiz, yoshlarimiz bizning nafakat 
ishonchimiz va kelajagimiz, yoshlarimiz bugungi va ertangi kunimizning xal kiluvchi kuchidir”
72
so‘zlarini doimo yodimizda saqlashimiz zarurdir.
Fuqarolik tuyg‘usi esa shaxsning “Avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan madaniy jarayonlar 
ahloqiy qadriyatlarning o‘tmish bilan kelajakni uzviy aloqadorligini ta’minlab, tarixiy merosning nodir 
ne’matlarini o‘zgartirish asosida shakllanadi”
73
. Fuqarolik jamiyatining asosiy mezonlaridan biri bu 
fuqarolarning yuksak darajada ong va madaniyatga ega bo‘lishliklari hisoblanadi. SHu nuqtai-nazardan 
qaraganda, fuqarolik jamiyatida faol, tashabbuskor, g‘ayratli, faqat yaratuvchanlik, ijodkorlik ruhi va 
kayfiyati bilan yashovchi shaxslarga e’tibor va ehtiyoj katta bo‘ladi. Bunday yuksak intellektual salohiyat 
tafakkur erkinligining qay darajada shakllanishi bilan uzviy bog‘liq. Jamiyatning inson uchun yaratgan 
real iqtisodiy qulayliklari va imkoniyatlari, yuridik haq-huquqlari, qaror topgan axloqiy va ma’naviy 
muhit uning tafakkuri erkin, ilg‘or va yuksak ideallarni ko‘zlashi bilan uyg‘unlashmog‘i lozim. 
Olimlarimizning kuzatishicha, fuqarolarning ijtimoiy voqelikka yangicha, mustaqil va erkin tafakkur 
asosida yondashishi yuqori ko‘rsatkichga ega. Ayni paytda, psixolog va sotsiologlarning nuqtai nazaricha, 
yangi shakllanayotgan fuqarolik jamiyati rivoji ko‘p jihatdan shaxs ongi, xarakteri va dunyoqarashini 
korreksiyalab borishni talab etmoqda. 
Hozirga kelib, mamlakatimizda fuqarolik jamiyati, unga monand davlat boshqaruvi tizimini – 
demokratiyani qaror toptirish zarurati va mas’uliyati har bir fuqaroning yuksak ma’naviy salohiyatining, 
falsafiy tafakkur tarzini yanada shakllantirish vazifasini ko‘ndalang qilib qo‘ydi. Darhaqiqat, odamzot o‘z 
oldida turgan vazifalarni hal etishdan oldin hamma narsani aql tarozisiga qo‘ymog‘i, o‘zi tashlaydigan 
amaliy qadamlarning ehtimoliy natijalarini avvaldan taxmin qilmog‘i, nazarda tutmog‘i lozim. Fuqarolik 
madaniyatini yuksaltirishda ta’lim beqiyos o‘rin tutadi. Bugungi kunda ham oldimizga qo‘ygan asosiy 
maqsad - fuqarolik jamiyatini barpo etish va uni takomillashtirish uchun Milliy dasturda ko‘zda tutilgan 
bilimli, ongli, tafakkuri ozod, zamonaviy dunyoqarashli, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sodiq 
insonlarni tarbiyalashga yanada muhim e’tibor qaratish va bu masalalar ta’lim islohotlarining bosh 
vazifasi deb qabul qilib, uni amalga oshirishdan iborat. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va Kadrlar 
tayyorlash milliy dasturi asosida yaratilgan va amalga oshirilayotgan yangi ta’lim modeli aynan ana shu 
maqsadga erishish yo‘lida o‘zining yangicha ta’lim va tarbiyaviy jarayonini shakllantirib bormoqda. 
Farzandlarimiz to‘qqiz yillik o‘rta ta’limni tamomlab, o‘z xohish irodasi va intilishiga qarab ikki turdagi 
uch yillik o‘quv yurtlarida-akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarida ta’limni majburiy – ixtiyoriy 
davom ettirish imkoniyatlariga, bularni tugatganlar esa oliy o‘quv muassasalariga kirishda bir xil 
71
Каримов И.А. Ўз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурмоқдамиз. Биз ўз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. 7-
том.-Т.: «Ўзбекистон», 1999. 303-б. 
72
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 15 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маъруза. 
73
Губман Б.Л. Смысл истории. Очерки современных западных концепции. - М.: Наука, 1991. – 15 с. 

---

85 
huquqlarga ega bo‘ldilar. Unutmasligimiz kerakki, ma’rifat xalqimiz, millatimiz qonidadir. Bizda 
qadimdan “Ma’rifatli inson” tushunchasi ancha keng ma’noni anglatadi. An’anaviy sharqona qarashga 
ko‘ra, ma’rifatlilik–faqat bilim va malaka emas, ayni paytda chuqur ma’naviyat va go‘zal ahloq degani 
hamdir. Xalqimiz bilimli, kamolotli inson deganida aynan shunday odamlarni ko‘z oldiga keltiradi. 
SHuning uchun xam Kadrlar tayyorlash milliy modelimizning butun mohiyati milliy tariximiz va 
hayotimiz bilan bog‘lanib ketgan. SHu tariqa O‘zbekistonda bevosita o‘zimizga xos, o‘zimizga mos 
bo‘lgan takrorlanmas, buyuk tariximiz, an’analarimizga asoslangan va, shu bilan birga, hozirgi davr 
talablariga javob bera oladigan Kadrlar tayyorlash milliy modeli yaratildi. Dasturimizning, 
modelimizning milliyligi ham aynan shulardan iboratdir. 
Fuqarolik jamiyat asoslari shakllanayotgan respublikamizda, yoshlarimizning faollikni 
yuksaltirish, ularda millat, xalq va jamiyat oldidagi burch hamda mas’uliyatini yurakdan his qilish 
tuyg‘ularini kamol toptirish hamda ularning ongu shuurida mustaxkam hayotiy pozitsiyani, e’tiqod hamda 
maslakni shakllantirish bugungi kunning muhim vazifalaridan biridir. SHuning uchun ham bugungi 
kunda ta’lim tizimining barcha bosqichlarida yoshlarning intellektual salohiyatini yuksaltirishga 
qaratilgan dars soatlari, o‘quv kurslari yo‘lga qo‘yilgan. Mazkur sa’y-harakatlarni amalga oshirish, 
egallagan bilimlarini amaliyotda qo‘llash ko‘nikmalarini mustahkamlash, qolaversa, bu borada faol 
fuqarolik pozitsiyasiga ega bo‘lgan yoshlarni qo‘llab-quvvatlash kelajakda natijalar keltiradi. Zero, 
zamonaviy ta’limning maqsadi har bir kishiga o‘z faoliyati uchun zarur bo‘lgan yangi bilimlarni olish va 
ularni jamiyat hayotiga tadbiq etish imkoniyatini yaratishdan iboratdir. SHu bois tarbiyaviy va o‘quv 
ishlari shaxsning intellektual ong va madaniyat darajasini inson, jamiyat, davlat manfaatlariga javob 
beradigan eng muhim prinsiplarni anglab etishga qadar oshirishga yo‘naltirilishi lozim. Ayniqsa fuqarolik 
jamiyatini barpo qilishda fuqaro ongi, madaniyati, dahldorlik hissi va mas’uliyatini yuksaltirish hamda 
takomillashtirishni hozirgi talab darajasida yo‘lga qo‘yish muhim ahamiyatga egadir. Albatta, yoshlar 
faoliyatida ushbu zaruriy masala o‘zining dolzarb jihatlari bilan ajralib turadi va samarali tarzda amalga 
oshirishni yo‘lga qo‘yishimiz lozimligini yana bir bor qayd qilamiz.