O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat instituti

Empirik dalilning xossalari. Empirik dalillar fanda ilmiy nazariyalar tayanadigan empirik bazisni hosil qiladi. Empirik darajaning ichki tuzilishida kamida ikki kichik daraja farqlanadi: a) bevosita kuzatishlar va eksperimentlar. Kuzatish ma’lumotlari ularning natijasi hisoblanadi; b) bilish amallari. Ularning yordamida kuzatish ma’lumotlaridan empirik bog‘lanishlar va dalillarga o‘tish amalga oshiriladi. Kuzatilgan dalil – bu ikki qismdan iborat bo‘lgan da’vo. Dalil tavsifi – muayyan sharoitlarda kuzatish mumkin bo‘lgan narsa yoki hodisa tavsifi. Kuzatishni o‘tkazish sharoitlari – bu da’voning birinchi qismida tavsiflangan narsa yoki hodisani qaysi sharoitlarda kuzatish mumkinligining tavsifi.
Hozirgi zamon epistemologiyasida “nazariya – dalil” munosabatiga nisbatan ikki asosiy yondashuvni farqlash mumkin. Ulardan birining zamirida yotuvchi g‘oyani muxtasar tarzda quyidagicha ta’riflash mumkin: ilmiy dalillar nazariyadan tashqarida yotadi va unga mutlaqo bog‘liq bo‘lmaydi.
Ikkinchi konsepsiya qarama-qarshi fikrga tayanadi: ilmiy dalillar nazariya doirasida yotadi va u bilan to‘liq belgilanadi.
Ikkinchi nazariya tarafdorlari dalilning mustaqilligiga, uning nazariyaga qaram emasligiga havola qiladilar. Agar dalil deganda ishlarning amaldagi holatini tushunadigan bo‘lsak, uning nazariyadan mustaqil ekanligi aniq va ravshan. Dalil hissiy obraz sifatida talqin qilingan holda, hissiy idrokning tildan mustaqil ekanligiga urg‘u beriladi. Muayyan gaplar sifatidagi dalillar to‘g‘risida so‘z yuritilgan holda esa, ushbu gaplar nazariya gaplari bilan taqqoslaganda alohida xususiyat kasb etishiga e’tibor qaratiladi: bunday gaplar yo “sof” hissiy yo‘l bilan idrok etilgan narsa yoki hodisani ifodalaydi, yo kuzatish atamalarini o‘z ichiga oladi, yo o‘ziga xos tarzda verifikasiya qilinadi. Barcha hollarda mazkur nazariya dalillar va nazariyani bir-biriga keskin qarama-qarshi qo‘yadi va bu epistemologiyada turli-tuman oqibatlarga olib keladi. Xususan, mazkur nuqtai-nazar bir-birining o‘rniga keluvchi nazariyalarga nisbatan dalillar va kuzatish tilining bir variantliligini tasdiqlaydi. Ilmiy bilimning rivojlanishini tushunishda primitiv kumulyativizm bir variantlilikning e’tirof etilishi bilan uzviy bog‘liq. Aniqlangan dalillar g‘oyib bo‘lishi yoki o‘zgarishi mumkin emas, ular faqat to‘planishi mumkin, bunda dalillarning qimmati va mazmuniga ularni saqlash muddati ta’sir ko‘rsatmaydi: aytaylik, Fales tomonidan aniqlangan dalillar o‘zgarmagan ko‘rinishda bizgacha etib kelgan. Bu nazariyaning bilishdagi roliga past nazar bilan qaralishiga va uning instrumentalistik nuqtai nazardan talqin qilinishiga olib keladi. Ishonchli, asoslangan, saqlanadigan bilim – bu faqat o‘zgarmas dalillarni bilish demak, bilishda o‘zgaruvchan, o‘tkinchi bilimlarning barchasi faqat dalillarni kashf etishga yordam bergani uchun ham ahamiyatga ega bo‘ladi. Nazariyaning qimmati faqat shu bilan belgilanadiki, u o‘zidan keyin bir nechta yangi dalillar haqidagi bilimni qoldiradi. Ushbu talqinda dalillar nazariyani qamrab oladi. Ko‘rib turganimizdek, mazkur konsepsiya olim va uning nazariyasiga ancha passiv rolni ajratadi. Dalillar va ularning birikmalari bilish jarayoniga qadar mavjud bo‘ladi va biluvchi sub’ektning vazifasi faqat ularni qayd etishdan iboratdir. To‘g‘ri, nazariya yangi asboblar va vositalarning ishlab chiqilishini rag‘batlantirishi ham mumkin, ammo bu olimlar tomonidan aniqlanayotgan dalillar doirasini faqat kengaytiradi yoki ularni yanada to‘g‘ri aniqlash uchun imkoniyat yaratadi. Bunda olim tabiatdan fotografik aniqlik bilan nusxa ko‘chiruvchi musavvirga o‘xshab qoladi va uning barcha badiiy vositalari faqat bitta maqsadga – portretni originalning ko‘zgudagi aksiga aylantirishga qaratiladi.
Olimlarning boshqa bir nuqtai nazariga ko‘ra, dalillar deganda hissiy obrazlar yoki gaplar tushuniladi. Ammo, birinchi nuqtai nazarga qarama-qarshi o‘laroq, bu erda dalillarning nazariya bilan uzviy aloqasiga urg‘u beriladi. Bunda turli paradigmalarning tarafdorlari ayni bir vaziyatda har xil hissiy obrazlarni oladi, binobarin, ular qo‘lga kiritadigan dalillar ham har xil bo‘ladi. Ilmiy dalil tabiati xususidagi shunga o‘xshash qarashlarni P.Feyerabend ham rivojlantiradi. Uning uchun dalil – bu hissiy idrok etilgan narsa yoki hodisaning muayyan gap bilan birikmasi. Bu gapni u idrok etilgan narsa yoki hodisaning “tabiiy talqini” deb ataydi. Masalan, tashlangan toshning vertikal tushish dalili ikki tarkibiy qismga – muayyan hissiy idrok etish va “Tosh vertikal tushadi” gapiga bo‘linadi. Hissiy idrok etilgan narsalar va hodisalarni tabiiy talqin qilish nazariya bilan belgilanadi. Tabiiy talqinlar tarkibiga kiruvchi atamalarning ma’nolarini o‘zgartirish orqali tadqiqotchi ushbu talqinlarni ham o‘zgartiradi va, binobarin, boshqa dalillarni oladi.
Ikkala paradigmaning ham zaifligi shu bilan belgilanadiki, ularning zamirida yotuvchi sog‘lom g‘oyalar mutlaqlashtiriladi va o‘ta bo‘rttirib ifodalanadi, “nazariya – dalillar” munosabati a’zolaridan birini ma’nodan mahrum etadi.