O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat instituti

Ilmiy dalil strukturasi. Ilmiy dalil uch tarkibiy element – lingvistik, perseptiv va moddiy-amaliy elementlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu elementlarning har biri dalilning mavjudligi uchun teng darajada zarur. Har qanday dalil, avvalambor, muayyan gap bilan bog‘liq bo‘ladi. Bunday gap quyidagicha ifodalanishi mumkin: “Atmosfera havosida falon xossalarga ega bo‘lgan gaz mavjud”. Ushbu gapni dalilning lingvistik elementi deb ataymiz.
Ilmiy dalilning ikkinchi tarkibiy elementi sifatida perseptiv element amal qiladi. Perseptiv element deganda dalilni aniqlash jarayonida amal qiladigan muayyan hissiy obraz yoki hissiy obrazlar yig‘indisi tushuniladi. Perseptiv element ham zarur. Ayni hol shu bilan belgilanadiki, har qanday tabiiy ilmiy dalil amalda mavjud narsalarga va ushbu narsalar bilan amalda bajariladigan harakatlarga nazar tashlash yo‘li bilan aniqlanadi. Insonning tashqi dunyo bilan aloqasi esa faqat sezgi organlari orqali amalga oshiriladi. SHu sababli har qanday ilmiy dalilni aniqlash jarayoni hissiy idrok etish bilan uzviy bog‘liq va perseptiv tomon har bir dalilda u yoki bu darajada mavjud bo‘ladi. Oddiy kuzatish yo‘li bilan aniqlanadigan dalillarda perseptiv element ayniqsa bo‘rtib namoyon bo‘ladi. Agar dalilni aniqlash murakkab texnik qurilmalar va asboblardan foydalanishni talab qilsa, perseptiv element kamroq darajada bo‘rtib namoyon bo‘ladi, biroq u hech qachon butunlay yo‘qolmaydi.
Dalilning “moddiy-amaliy elementi” deganda biz dalilni aniqlash jarayonida qo‘llaniladigan asboblar va vositalar yig‘indisini, shuningdek ushbu asboblar bilan bajariladigan amaliy harakatlar yig‘indisini tushunamiz. Dalilning moddiy-amaliy tomoni odatda e’tiborga olinmaydi va dalil ushbu tarkibiy elementga umuman bog‘liq emasdek bo‘lib tuyuladi. Ammo bu noto‘g‘ri. Bunga ishonch hosil qilish uchun ilmiy dalillarning aksariyati tegishli asboblar va ular bilan muomalada bo‘lish ko‘nikmalarisiz umuman mavjud bo‘lishi mumkin emasligini eslashning o‘zi kifoya qiladi. Agar, aytaylik, Lavuaze aniqlangan dalilni qadimgi yunon fanining mulkiga aylantirishni istasa, u “Atmosfera havosida falon xossalarga ega bo‘lgan gaz mavjud”, degan gapni xabar qilishning o‘zi bilan kifoyalangan bo‘larmidi? Bizningcha, buning o‘zi kifoya qilmas edi. Balki yunonlar ushbu gapni oxir-oqibat tushunib etardilar, biroq, shunga qaramay, u yunonlar uchun faqat falsafiy faraz bo‘lib qolgan bo‘lardi. Mazkur gapni yunon fanining daliliga aylantirish uchun unga tegishli gazni olish va uning xossalarini tadqiq etish moddiy-amaliy vositalarini qo‘shimcha qilish talab etilgan bo‘lardi. Bunday vaziyat fanning barcha dalillari bilan bog‘liq holda kuzatiladi. Moddiy-texnika elementisiz ular faqat mushohadaga asoslangan spekulyasiyalarnigina o‘zida ifodalaydi. Hatto dalil oddiy kuzatish yo‘li bilan aniqlangan bo‘lsa ham moddiy-amaliy element nolga teng bo‘lmaydi: u kuzatuvchining o‘z sezgi organlaridan muayyan tarzda foydalanish ko‘nikmasida namoyon bo‘ladi.
Dalilning uch tarkibiy elementi bir-biri bilan uzviy bog‘liq va ularni bir-biridan ajratish dalilning buzilishiga olib keladi. O‘z-o‘zidan ravshanki, dalilning lingvistik tomoni uning moddiy-amaliy tomoniga ta’sir ko‘rsatadi. Gapda voqelikning muayyan fragmenti haqidagi tasavvurlar ifodalanadi va ushbu tasavvurlar mazkur fragmentni tadqiq etish uchun asboblar va vositalar ishlab chiqilishiga turtki beradi. Agar dalilga uning uchala tomoni birligi nuqtai nazaridan yondashadigan bo‘lsak, unga nisbatan haqiqat tushunchasini odatdagi ma’noda qo‘llash mumkin bo‘lmasa kerak, zero ilmiy dalil voqelikning in’ikosi bo‘lish bilan bir vaqtda, muayyan madaniyat moddiy va ma’naviy yutuqlari, dunyoni bilish va uni amalda o‘zlashtirish usullari, uning dunyoqarashi va voqelik haqidagi tasavvurlarining ifodasi hamdir. Bundan dalillarning ijtimoiy-madaniy nisbiyligi kelib chiqadi. Masalan, metallar qizdirilganda ularning vazni ko‘payishi vazn nimaligini bilmaydigan madaniyat dalili bo‘lmaydi. Falsafa nuqtai nazaridan bu real dunyo predmetlarining muayyan xossasi yo mazkur madaniyatda o‘z aksini topmagani, yo boshqa dalillarda aks ettirilganini anglatadi.
Agar dalilning murakkab strukturasini hisobga oladigan bo‘lsak, dalillarning “kashf etilishi” to‘g‘risida gapirish o‘rinli bo‘lmaydi. Tabiat oldindan tayyorlagan dalillarni inson “kashf” etmaydi, balki tabiatga faol ta’sir ko‘rsatadi va unga o‘z amaliy vazifalari nuqtai nazaridan yondashib, o‘z shaxsi va faoliyati muhrini bosadi, xususan, dunyoni bilish va o‘zgartirish ma’naviy va moddiy vositalarini kashf etadi va takomillashtiradi, o‘zi yaratgan konseptual vositalar yordamida voqelikni vaziyatlar va holatlarga ajratadi.
Dalillar inson faoliyati natijasi sifatida, uning dunyoga faol ijodiy ta’sir ko‘rsatishi mahsuli sifatida yuzaga keladi. Dalil paydo bo‘lishi uchun muayyan gapni ta’riflashning o‘zi kifoya qilmaydi. Bundan tashqari dalilning moddiy-amaliy tomonini yaratish va uning uchala tarkibiy elementini ham bir-biri bilan muvofiq holatga keltirish talab etiladi. Bu uzoq davom etadigan murakkab jarayon oddiy nusxa ko‘chirishdan ham ko‘ra ko‘proq ijodiy jarayonni eslatadi.
Dalilni (yoki dalillarni) aniqlash ilmiy tadqiqotning zaruriy sharti hisoblanadi. Dalil – bu moddiy yoki ma’naviy dunyoning inson bilimining sinashta unsuriga aylangan hodisasi, bu muayyan hodisa, xossa va munosabatning qayd etilishidir. Eynshteyn ta’biri bilan aytganda, fan dalillar bilan boshlanishi va ular bilan tugashi kerak, bunda ibtido va intiho o‘rtasida qanday nazariy strukturalar tuzilishi ahamiyatga ega emas.
Dalillar ularni saralash, tasniflash, umumlashtirish va tushuntirish amalga oshirilganidan keyingina fan mulkiga aylanadi. Ilmiy bilishning vazifasi mazkur dalilning paydo bo‘lishi sababini, uning muhim xossalarini va dalillar o‘rtasida mavjud tabiiy aloqani aniqlashdan iborat. Ilmiy bilish taraqqiyoti uchun yangi dalillarning kashf etilishi o‘ta muhim ahamiyatga egadir. Dalil zamirida ayrim tasodifiy omillar ham yotadi. Biroq fanni eng avvalo umumiy, tabiiy omillar qiziqtiradi. Ilmiy tahlil uchun asos bo‘lib ayrim dalil emas, balki asosiy tendensiyani aks ettiruvchi dalillar to‘plami xizmat qiladi. Dalillar son-sanoqsizdir. Ko‘p sonli dalillar orasidan muammoning mohiyatini anglab etish uchun zarur bo‘lgan ayrimlarini xolisona tanlab olish talab etiladi.
Dalillar, agar ularni talqin qiluvchi nazariya, ularni tasniflash usuli mavjud bo‘lsa, ular boshqa dalillarga bog‘lab anglab etilgan bo‘lsa, ilmiy qimmat kasb etadi. Faqat o‘zaro bog‘liq holda va yaxlit, yagona ko‘rinishda ular nazariy umumlashtirish uchun asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Alohida va tasodifan olingan, hayotdan uzilgan holda esa dalillar hech narsani asoslay olmaydi. Bir yoqlama tarzda tanlab olingan dalillardan har qanday nazariyani tuzish mumkin, biroq u hech qanday ilmiy qimmatga ega bo‘lmaydi.