305
1990)
dan uning maonosini oson izohlaydigan, sodda til bilan tushuntirish mumkin
bo’lgan shakllarini bilib olish zarur. Buning uchun o’qituvchi “Maqollar to’plami”
va ularning izohiga oid adabiyotlarga ega bo’lishi kerak.
Boshlang’ich sinflarda matn ostida berilgan maqollarni o’qish va o’rganish,
tahlil qilish asar o’qilib, tahlil qilinib bo’lingach amalga oshirilishi kerak. CHunki
asar mazmuni va unda yozuvchi aytmoqchi bo’lgan g’oyani tushunmay turib,
maqolning maonosini izohlash qiyin bo’ladi. Mualliflar ham maqol maonosini asar
voqealari bilan izohlamoqchi bo’ladilar.
1-2-sinflarda maqolni ifodali o’qish va yod olishga ahamiyat beriladi. 1-sinf
darsligida bo’lim yuzasidan berilgan savol-topshiriqlarda
ham maqollarni
o’rganishga katta eotibor berilgan. Masalan,
“Xalq o’giti - baxt kaliti”
bo’limidagi
savol-topshiriqlarda
“Rostgo’ylik haqidagi maqollardan ayting”, “Odob insonga
husn”
bo’limida
““Qanoatda - barakat” maqolining maonosini tushuntirib
bering”, “Ko’klam - yashnadi olam”
bo’limidan so’ng
“Bilim olish haqidagi
maqollarni ayting”
kabi vazifalar berilgan. Har bir bo’lim yuzasidan berilgan
vazifalarda u yoki bu maqolni o’rganish ko’zda tutilgan.
1-2-sinfda maqolning mazmunini o’rganish va yod olishdan tashqari,
uning
matnidagi izohtalab so’zlar, birikmalar ustida lug’at ishi o’tkazish, badiiy til
vositalari, ko’chma maonoli, qarama-qarshi maono bildiruvchi, maqolda takrorlanib
kelayotgan so’zlar maonosi yuzasidan ish olib borish talab etiladi. Masalan, 1-sinf
«O’qish kitobi» da
“Ona yurting - oltin beshiging”
maqoli berilgan. Mana shu
maqol matni ustida ishlaganda,
““Yurt” so’zini qaysi so’zlar bilan almashtirish
mumkin?”, “Maqolda ona yurt nimaga tenglashtirilayapti?”, “Beshik oltin
bo’ladimi?”
kabi savollar berish yo’li bilan o’quvchilarning lug’atini boyitish,
bog’lanishli nutqini o’stirish ustida ishlanadi.
Bundan tashqari,
“Eling senga
cho’zsa qo’l, Unga doim sodiq bo’l”
maqolining maonosini tushuntirishda shu
bo’limdagi asarlardan, bolalar uchun davlatimiz tomonidan yaratib berilgan
sharoitlardan misollar keltirish lozim. Masalan,
“”Jar” sport kompleksi sizning
sog’lom o’sishingiz uchun yaratildi. Maktabda bepul bilim olyapsiz. SHunga
javoban siz nima qilishingiz kerak?”
kabi. SHu maqolning badiiy til vositasi ustida
306
ishlashda
““Qo’l cho’zsa” deganda nimani tushundingiz?”
kabi savollar bilan
o’quvchilarga murojaat qilish va uning qanday maonoda kelayotganini aytib o’tish
foydadan xoli bo’lmaydi.
2-sinfda
“Ish ishtaha ochar”
matnidan keyin: “
Ish ishtaha ochar, Dangasa
ishdan qochar”, “Kuch birlikda”
matniga
“Birlashgan o’zar, Birlashmagan to’zar”
maqollari keltirilgan. Bu maqollar ustida ishlaganda ham darslikdagi matn o’rganib
bo’lingach, asarning g’oyasini ochishda va xulosa tarzida maqol mazmuni ochiladi.
Maqol tili ustida 1-sinfda uyushtirilgan ishlar 2-sinfda ham davom ettiriladi. Maqol
ustida ishlash orqali o’quvchilar uning yaratilishi haqida, uning oddiy gapdan farqini
bilib oladilar.
1-sinfda maqollarni to’g’ri o’qish va yod olishga eotibor ko’proq qaratiladi, 2-
sinfda esa o’quvchilardan matn mazmuniga mos maqollar aytishni talab qilish
mumkin.
3-4-sinflarda maqollar maxsus darslarda va badiiy asarni o’rganish jarayonida
ham muntazam o’rganib boriladi. Bu sinflarda maqollarni o’rganishdan ko’zlangan
maqsad o’quvchilar dunyoqarashini shakllantirish, to’g’ri va ongli o’qish
malakalarini takomillashtirish, maqoldagi har bir so’zning va yaxlit maqolning
maonosini to’liq idrok etishga erishishdir. O’quvchilar o’qilgan
matn ichidan
maqollarni, hikmatli so’zlarni o’zi mustaqil topa olish ko’nikmasini egallashi, ular
yordamida o’qilgan asarlar yuzasidan to’g’ri hukm chiqarishga o’rganishlari zarur.
3-4-sinflarning «O’qish kitobi»da
«Xalq og’zaki ijodi»
bo’limi tarkibida
«Maqollar»
mavzusi alohida olingan. Bu mavzuni o’rganishda maqolning kelib
chiqishi, yaratilishi haqida dastlabki elementar maolumotlar beriladi. Bunda
maqollar xalqning uzoq yillik hayotiy tajribasi asosida vujudga kelganligi, tarbiya
vositasi sifatida har bir xalqning milliy maonaviyatining shakllanishida muhim
vosita bo’lishi haqida dastlabki tushunchalar beriladi.
Maqollar mavzular bo’yicha guruhlab o’rgatiladi. Masalan, 4-sinf «O’qish
kitobi»da maqollar
«Ona yurting-oltin beshiging», «Eldan ayrilguncha, jondan
ayril», «Mehnat-baxt keltirar», «Odobing-zebu ziynating», «Olim bo’lsang, olam
seniki», «Ko’ngil ko’ngildan suv ichar»
kabi mavzular
asosida birlashtirilib
307
berilgan. O’quvchilarga maqollarni mavzu bo’yicha guruhlab o’rgatishda o’qish
mavzulariga asoslaniladi. Bunda maqol mazmuniga mos asarlar nomini keltirish,
uning mazmun-g’oyasini maqol bilan bog’lash kerak. Bu jarayonda o’quvchilarning
hayotiy tajribalari asosida misollar keltirish bilan maqollarni izohlash yoki
o’quvchilarga maqol g’oyasiga mos bironta hikoya tuzish mustaqil ish sifatida
berilishi ham mumkin.
3-4-sinflarda maqol janri bo’yicha tahliliy ishlar o’quv yili davomida izchil
uyushtirilib boriladi, yaoni
«Asar g’oyasiga oid maqol ayting», «Maqollar asosida
krossvord tuzing, rebus yarating»
kabi topshiriqlar beriladi,
«Maqollar aytish
musobaqasi», «Maqollar mushoirasi»
kabilar tashkil qilinadi.
Maqollarni o’rganishda ko’rgazmalilik,
nazariyaning amaliyot bilan
bog’liqligi, taolim-tarbiyaning birligi tamoyillariga amal qilinadi.
4-sinf yakunida maqol janrini o’rganish yuzasidan umumlashtiruvchi darsni
tashkil qilish zarur. Bunda o’quvchilarga yod olingan maqollar mavzusiga qarab
guruhlash ustida ish olib boriladi.
Yuqoridagilarni hisobga olganda, maqolni o’rganishda quyidagi ish turlaridan
foydalaniladi:
1. Maqolni o’qib, uning mazmuni ustida ishlash.
2. Maqoldagi so’zlarning maonosini izohlash.
3. Badiiy til vositalari ustida ishlash.
4. Maqolni yod oldirish.
5. Maqol matnidagi qarama-qarshi maonoli va maonodosh so’zlarni aniqlash
va ularning maqolda ifoda etilgan g’oya bilan aloqasini ochish.
6. Matn mazmuni va g’oyasiga mos maqol toptirish.
7. Maqollarni mavzular bo’yicha guruhlash.
Dostları ilə paylaş: