O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti
Ona tilidan sinfdan tashqari ishlarning maqsad va vazifalari
Yüklə 5,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ona tilidan sinfdan tashqari ishlarning maqsad va vazifalari
Mustaqil respublikamizda yuz berayotgan ilmiy-texnikaviy va madaniy o`zgarishlar Xalq ta`limi tizimida ham o`z aksini topmoqda. O`zbekistonda uzluksiz ta`lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, shu asosda ta`lim sifatini jahon andozalari darajasiga yetkazish eng dolzarb vazifasiga aylandi. Bu esa barcha mutaxassisliklar qatori boshlang`ich sinf o`qituvchilarini tayyorlash sifatini oshirishni ham taqozo etadi. “…har qaysi millat yoki xalqning ma`naviyati uning bugungi hayoti va taqdirini, o`sib kelayotgan farzandlarining kelajagini belgilashda shak-shubhasiz hal 650 qiluvchi ahamiyat kasb etadi“ 49 ,- deb ta`kidlaydi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov “ta`lim-tarbiya tizimidagi islohotlar boshlangan dastlabki yillarda men jahon tajribasi va hayotda o`zini ko`p bor oqlagan haqiqatdan kelib chiqib, agar bu maqsadlarimizni muvaffaqiyatli ravishda amalga oshirsak, tez orada hayotimizda ijodiy ma`nodagi “portlash effekti“ga, ya`ni yangi ta`lim modelining kuchli samarasiga erishamiz“ 50 ,-degan ko`rsatmalari boshlang`ich ta`limda ham sinfdan tashqari tashkil qilinadigan ishlarning mazmuni va uni tashkil etish usullarini takomillashtirishni taqozo etadi. Prezidentimizning 5 tashabbus “Yoshlar to`grisidagi….. MUROJAATI”1993- yili Xalq ta`limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar” konsepsiyasi O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida qabul qilingan yangi “Ta`lim to`g`risida”gi va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to`g`risida” Qonunlarini hayotga tatbiq etish maqsadida qayta ishlandi. Unda ilm-fan va ijodiyotining asosiy yo`nalishlaridan bo`lgan ona tili to`garaklariga e`tabor qaratildi. O`quvchilarning ona tili fani asoslarini chuqur egallashlari uchun olimpiada, ko`rgazma, konkurs, musobaqa va viktorinalar o`tkazishni amalga oshirish qayd etildi. Mazkur konsepsiya mahalliy sharoitlarga moslab aniq rejalar, tadbirlar ishlab chiqish uchun asos bo`ladi. Unda “Tarbiyaning asosiy vazifasi- shaxsning aqliy, axloqiy, erkin fikrlovchi va jismoniy rivojlanishi, uning qobilyatlarini har tomonlama ochish uchun imkoniyat yaratishdir,- deyiladi . Buning uchun: - yoshlarni erkin fikrlashga tayyorlash, hayot mazmunini tushunib olishiga ko`maklashish, o`z-o`zini idora va nazorat qila bilishini shakllantirish, o`z shaxsiy turmushiga maqsadli yondashuv, ularda reja va amal birligi hissini uyg`otish; -o`quvchilarni milliy, umuminsoniy qadriyatlar, Vatanimizning boy ma`naviy merosi bilan tarnishtirish, madaniy hamda dunyoviy bilimlarni egallashga bo`lgan talablarini shakllantirish, malaka hosil qildirish, tobora o`stirib boyitib borish va estetik tushunchalarini shakllantirish; 49 I.A.Karimov.Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch. –T., Ma`naviyat. 2008. 50 I.A.Karimov. Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch. –T., Ma`naviyat. 2008. 651 -har bir o`smirning bilimdonligini va ijodiy imkoniyatlarini aniqlab, ularni rivojlantirish, inson faoliyatini turli sohalarda joriy qilib ko`rish. Bolalar ijodkorligi, iqtidorini yuzaga chiqarish va yanada qo`llab-quvvatlash uchun shart-sharoit hozirlash; -turmushda eng oliy qadriyat hisoblangan mehnatga ijodiy yondashish fazilatlarini shakllantirish; -yoshlarimizni erkin mustaqil fikrlashga o`rgatish 51 . Boshlang`ich sinflarda ona tilidan sinfdan tashqari olib boriladigan ishlar ham ta`limiy, ham tarbiyaviy maqsadlarni ko`zda tutadi. Ona tilidan sinfdan tashqari olib boriladigan ishlar jarayonida o`quvchi qo`shimcha bilim, malaka va ko`nikmalarga ega bo`ladi. Nutq madaniyatini egallaydi, unda zukkolik, ijodkorlik va hozirjavoblik singari fazilatlari shakllanadi. Mustaqil fikrlashga o`rganadi. Sinfdan tashqari ishlar o`quvchilarning ona tili faniga bo`lgan qiziqishini oshirish, ularning bo`sh vaqtlarini qiziqarli va maqsadga yo`naltirilgan holda tashkil etish vositasidir. Ona tilidan sinfdan tashqari ishlarda o`z-o`zini boshqarish o`quvchilarni mustaqil xayotga, turmush va jamiyatga mos qilib tarbiyalash, ta`lim muassasasida ma`naviy muhitni saqlash ma`muriyatga qo`shimcha ta`lim olish uchun o`quvchilar talabnomasini shakllantirishda ko`maklashadi. Ona tilidan sinfdan tashqari ishlar o`quvchilarning fonetik, leksik, grammatik va orfografiy bilimlarini chiqurlashtiradi, kengaytiradi, ularda til o`rganish va egallashga qiziqish uyg`otadi. Ona tili sinfdan tashqari ishlar o`quvchilarning til hodisalariga sezgirligini oshiradi, lug`atini boyitadi, orfografik savodxonligini shakllantiradi, imloviy sezgirlikni tarbiyalaydi, o`z nutqiga talabchanligini oshiradi. Ona tilidan sinfdan tashqari tashkil etiladigan mashg`ulotlar o`quvchilarda qiziqish va xush kayfiyat uyg`otishi lozim. Mashg`ulotda tashkil etiladigan har bir mashq turi, har bir tadbir o`quvchida ona tili faniga muhabbat uyg`otishi lozim. Buning uchun sinfdan tashqari mashg`ulotlarda amalga oshiriladigan ishlar ona tilidan sinfda bajariladigan mashqlarning davomi bo`lmasligi, o`quvchilarning 51 Kadrlar tayyorlash milliy dasturi\\ O`quvchi ma`naviyatini shakllantirish. –T., Sharq. 2000. 652 darsda tushunmagan o`rinlarini tushuntirishga aylanmasligi lozim. Ona tilidan sinfdan tashqari ishlar ta`limiy o`yinlar shaklida tashkil etilishi zarur. Har bir o`qituvchidan ona tilidan sinfdan tashqari ishni tashkil etishda avvalo uning bolalar hayotidagi ahamiyatiga alohida e’tibor berishi talab etadi. Shuning uchun ham sinfdan tashqari ishlar har bir boshlang`ich sinf o`qituvchisidan katta tayyorgarlikni talab etadi. O`qituvchi ona tilidan sinfdan tashqari ishning tashkil etish yuzasidan juda katta metodik mahoratga ega bo`lmog`i lozim. O`qituvchi ona tilidan sinfdan tashqari ishlarni ona tili mashg`ulotidan farqini to`g`ri anglashi kerak. Aks holda ona tili darslaridan sinfdan tashqari ishlarning farqi qolmaydi. Ona tilidan sinfdan tashqari ishlarning ona tili darslaridan farqi shundaki, o`qituvchi har bir sinf uchun tashkil etilgan sinfdan tashqari ishlarning tashkiliy ishlarini, rejasini, ishtirokchilar ro`yxatini, mashg`ulot mazmuni, o`quv materiali va rejasini o`zi tuzadi va belgilaydi. Bundan tashqari o`tiladigan har bir mashg`ulot uchun ta`lim vositalarini ta`minlash, mashg`ulot xonalarini jihozlash, mashg`ulotlarning faolliyatini yorituvchi devoriy gazetalar tashkil etish va o`tilgan mashg`ulotlarning natijasini hisobga olib borishi zarur. Ona tilidan sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish shakllari Boshlang`ich sinflarda o`rganiladigan grammatik mavzular, til bilan bog`liq tarixiy sanalar bilan bog`liq holda grammatik o`yinlar, topishmoqlar, topqirlar bellashuvi, she`rxonlik, ifodali o`qish, chiroyli yozuv konkurslari, uchrashuvlar, ulug` kishilar hayotiga sayohat, eng savodli diktant, bayon va insho tanlovi, mushoira, boshqotirma va rebuslar tuzish va yechish kabi mashg`ulotlar ona tilidan sinfdan tashqari ishlarning mazmunini tashkil etadi. Ona tilidan sinfdan tashqari ishlarga ilg’or shakllari va yangi pedagogik texnologiyalarni, ta’limning texnik va axborat vositalarini jarayoniga joriy etish zarur.Boshlang`ich sinflarda, sinfdan tashqari ishlarni rejalashtirishda va mashg`ulotlar materiallarini tanlashda quyidagi tamoyillarga asoslaniladi. 1. O`quvchining yoshi va individual xususiyatlari hisobga olinadi. 2. Bolalar hayotidagi ahamiyatiga alohida e`tibor qaratiladi. 653 3.Adabiyot, ona tilidan sinfdan tashqari ishlar uchun asosiy manba hisoblanadi. CHunki grammatik mavzularga bog`liq she`rlar, topishmoqlar, maqollar, ertaklar, sahna asarlari bolalar adabiyotidan tanlanadi. 4. Didaktikaning tavsiyalariga tayaniladi. A.G`lomov ona tilidan sinfdan tashqari ishlarni doimiy va mavsumiy tadbirlarga ajratadi. U doimiy tadbirlarga to`garak mashg`ulotlarini, qolganlarini vaqt-vaqti bilan o`tkaziladigan tadbirlarga kiritadi 52 . To`garak sinfdan tashqari ishlarning asosiy turi bo`lib, unga to`garak rahbari tayinlanadi. To`garak rahbari yangi pedagogik tafakkur egasi, har tomonlama rivojlangan, o`z ishining ustasi, keng ko`lamdagi umummadaniy va kasb-kor ma`lumotiga ega bo`lishi kerak. No`garak rahbari o`quvchilarning doimiy tarkibi bilan ish ko`radi. To`garakka a`zo bo`lish ixtiyoriy, ammo uning mashg`ulotlarida ishtirok etish majburiydir. To`garak a`zolarini sinf o`qituvchilari tavsiya etadi, o`quvchilar ixtiyori, qiziqishi hisobga olinadi. Ona tili to`garagining a`zolari 12-15 o`quvchidan oshmasligi lozim. Ular parallel sinflardan iborat bo`lsa, mashg`ulotlarni samarali va qiziqarli tashkil etish imkoniyatlari kengayadi. Agar maktabda parallel sinflar bo`lmasa, to`garak a`zolari 1-2-sinf va 3-4-sinf o`quvchilaridan iborat bo`lishi ham mumkin. To`garak biror nom bilan nomlanadi. Masalan, “Ona tilim – jonu dilim”, “Yosh tilchilar“, “Tilga e`tabor – elga e`tabor“, “Kimning xati chiroyli“, “Ifodali o`qish“ kabi. To`garakning maqsadi, vazifalari ona tili ta`limi mazmuni va unga qo`yiladigan talablardan, davlat tomonidan sinfdan va maktabdan tashqari iushlarga qo`yilgan talablardan kelib chiqib belgilanadi. To`garakning yillik ish rejasi to`garakning maqsadi, vazifalaridan kelib chiqib to`garak rahbari tomonidan tuziladi. O`quvchilar to`garakning birinchi yig`inida to`garak maqsadi, vazifalari, yillik ish rejasi bilan tanishtiriladi.Ularning qiziqishlarini hisobga holda va taklifi bilan rejaga o`zgartirishlar kiritiladi. Yillik reja maktab ma`mutiyati tomonidan tasdiqlanadi. Mashg`ulotlar 15 kunda bir marta o`tkaziladi. 52 A. Ғуломов ва б. Она тили ўқитиш методикаси. 654 To`garak mashg`ulotida ona tili darsida o`rganilganlar takrorlanmaydi, o`quvchilar o`zlashtira olmagan mavzular tushuntirmaydi. Balki ona tili darslarida o`rganilgan mavzular to`ldiriladi va takomillashtiriladi. To`garak mashg`uloti ona tili dars tizilishi va qurilishi jihatidan farq qiladi, u muayyan qoliplar asosida tashkil etilmaydi. O`quvchi to`garak mashg`ulotida darsda olgan bilimlariga tayangan holda hayotiy tajribalarini ishga soladi. Krossvordlar tuzish va yechish, rebuslar tuzish va yechish, insho tanlovi o`tkazish, ma`lum bir she`riy asar yoki hikoyaning til xususiyatlari ustida ishlash, turli tadbirlarga material to`plash va unga tayyorlanish, ta`limiy vositalar yaratish, didaktik o`yinlar to`plash singari ishlar amalgam oshiriladi. To`garak mashg`ulotlari sayohat, uchrashuvlar shaklida o`tishishi mumkin. Bu uning qiziqarli o`tishini ta`minlaydi. Ona tilidan sinfdan tashqari ishlarning vaqti-vaqti bilan o`tkaziladigan turiga uchrashuvlar, “O`tkir zehnlilar musobaqasi“, “Mushoira kechasi“, “So`z mulkiga sayohat“,“So`rang, javob beramiz“, ko`rik-tanlovlar, olimpiadalar, konferensiyalar, haftaliklar, ertalik, bellashuvlar kiradi. Lekin ularga ham to`garak mashg`ulotlarida tayyorgarlik ko`riladi. To`garak o`z faoliyatini albom va devoriy gazetalarda yoritadi. Uchrashuvlar juda katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Unga ona tili darsliklarining mualliflari, mashhur tilshunoslar – olimlar, ilg`or ona tili o`quvchilari, yozuvchi va shoirlar taklif etilishi mumkin. “Yosh shoirlar mushoirasi“. “Yosh shoirlar mushoirasi“ yoki biror shoir ijodiga bag`ishlangan mushoira mavzusi ham 1-1,5 oy oldin e`lon qilinadi. Bellashadigan guruhlar o`zlariga sardor belgilaydilar. Mushoira shartlari asosida har bir guruh mustaqil tayyorgarlik ko`radi. Mushoira odatda guruhlarning o`zaro tabrigi bilan boshlanadi. Asosiy qism savol-javobdan iborat. Savollar o`qituvchi yoki bellashayotgan guruhlar tomonidan tuzilishi mumkin. Hakamlar tabrik so`zi va har bir savol-javobga tegishli ball qo`yishadi hamda ular e`lon qilib boriladi. 655 “So`zlar mulkiga sayohat“. Bu mashg`ulot o`quvchilarning so`z zahirasini oshirishga qaratilgan tadbirdir. O`quvchilar darsdan keyingi bo`sh vaqtlarida so`zlarning etimologiyasi, ularning leksik ma`nosi olamiga sayohat qilishadi. Tilimizdagi so`zlar juda katta xazina bo`lganligi sababli, o`qituvchi qaysi uyadagi so`zlar yuzasidan o`quvchilarning tayyorgarlik ko`rishlari lozimligini 10- 15 kun oldin ma`lum qiladi va qanday manbalardan foydalanish lozimligini uqtiradi. “So`rang, javob beramiz“ pochtasi ham “So`zlar mulkiga sayohat“ning bir ko`rinishi bo`lib, unga javobni ham to`garak a`zolari tayyorlaydilar. “So`rang, javob beramiz“ kechasida o`quvchilar o`zlarini qiziqtirgan savollarga javoblar olishadi. Unga tayyorgarlik 1-1,5 oy oldin boshlanadi. O`quvchilar maktabda tashkil etilgan qutiga o`zlarini qiziqtirgan savollarni yozib tashlaydilar. Muayyan vaqt o`tgach, to`garak a`zolari savollarni yig`ib, ularga javob tayyorlaydilar va kechani tashkil etadilar. Ko`rik-tanlovlar . Ko`rik-tanlovlar - ona tilidan sinfdan tashqari ishlarning muhim turi. Bu tadbir vaqt-vaqti bilan o`tkaziladigan tadbir bolib, uni tashkil etishda o`quvchilarning yoshi, bilim saviyasi hisobga olinadi. Ko`rik-tanlovlar mavzusi oldindan e`lon qilinadi. Boshlang`ich sinflarda Yüklə 5,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|