O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

O’zbek yozuvi tarixi
 
O’rta Osiyo xalqlari yozuvning tarixi juda qadim zamonlardan boshlanadi. 
Eramizdan avvalgi I ming yillik o’rtalarida Eron, O’rta Osiyo va boshqa o’lkalarda 
oromiy yozuvi tarqala boshladi. Turli yodgorliklarda qayd etilishicha eramizdan 
oldingi I-III asrlarda oromoy yozuvi bilan bir qatorda yunon va karoshta yozuvlari 
ham ishlatilgan. 
Oromiy yozuvi undosh tovushlardan iborat bo`lib, 22 ta harfi bor edi. Miloddan 
oldingi birinchi ming yillikning avvallarida finikiy yozuv zaminida vujudga keldi. 
Oromiy yozuvning qadimiy osori Bar-Xadod (Shimoliy Suriya)ga borib taqaladi. 
Oromiy yozuvi negizida bir qator mahalliy yozuvlar vujudga kela boshladi. 
Avesto, Xorazm, Sug’d, kushon, run, uyg’ur, pahlaviy yozuvi va boshqa yozuvlar 
shular jumlasidandir. 
Avesto yozuvi: (Zand yozuvi ham deyiladi) III-IV asrlarda pahlaviy yozuvi 
asoisda ixtiro qilingan va Avesto kitobini yozish uchun qo`llangan. Unda 48 ta harf 
va 3 ligatura (birlashgan harflar) mavjud edi. Ushbu yozuv Avestoni bexato va 
to`g`ri o`qish uchun ixtiro etilgan. Avesto yozuvi sosoniylar zamonida «din-dabira», 
ya'ni diniy matnlarni zabt etish uchun yaratilgan yozuv nomi bilan yuritilgan. 
Xorazm yozuvi oromiy yozuvining eng qadimiy an’analari saqlab qolgan 
yozuvdir. Hozirgi eramizdan boshlab sug’d yozuvi qo’llanila boshlandi. Bu yozuv 
taxminan VI asrlargacha davom etdi. II asrning oxiri III asrning boshlarida Xorazm 
shohi chiqargan pullarda Xorazm yozuvi uchraydi.
So`g`d yozuvi. Bu yozuv oromiy yozuv asosida eramizdan avvalgi birinchi 
ming yillikda qadimiy So`g`d zaminida yaratilgan. U 23 alomatni o`z ichiga olar edi.
So`g`d yozuviga mansub birinchi yozma yodgorlik eramizdan oldingi I-asrga 
taalluqlidir.
Pahlaviy yozuvi. III asrda oromiy yozuv asosida yaratilgan. Pahlaviy tilining 
qadimiy kitoblari shu yozuvda bitilgan. Ushbu yozuv 22 alomatdan iborat edi. 
Keyinchalik tez yozish (kursiv) usuli qo`llanilgach alomatlar miqdori 14-15 ta 

---

123 
bo`ldi. Pahlaviy yozuvida faqat uzun unlilar o`z alomatiga ega edi. Ushbu yozuv 
o`ngdan chapga qarab yozilar edi. 
V-VIII asrlar davomida turkiy xalqlarning O’rxun-Enisoy yozuvidan keng 
foydalanganlar. Bu yozuv fanda “turkiy-run” yozuvi deb ham yuritiladi. Enisey 
daryosi qirg’oqlaridagi O’rxun yozuvi yodgorliklari haqida rus xizmatchisi 
Remezov XVIII asrning oxirida xabar bergan. Ammo uzoq vaqt mobaynida olimlar 
bu yodgorliklarni o’qiy olishmagan.
1892-1893-yillarda daniyalik olim Vilgeli Tomson, rus olimi V.V.Radlov 
yodgorlikdagi yozuvlarni o’qishga muyassar bo’ldilar. O’rxun-Enisey yozuvi turkiy 
xalqlarning eng katta markaziy yodgorligi hisoblanadi.
VII-VIII asrlarda O’rta Osiyo arablar tomonidan istelo qilindi. Shu davrdan 
boshlab O’rta Osiyo jumladan o’zbek xalqi ham arab yozuvidan foydalanila 
boshlandi. Xalqimiz bu alifbodan 1200 yil foydalanildi. 
Arab alifbosi yozilishi jihatdan murakkab bo’lishi bilan birga, o’zbek 
tilining tovushlarini to’la ifoda eta olgan edi. Shu jihatlarini e’tiborga olgan ilg’or 
fikrli kishilar arab alifbosi yuzasidan o’z fikrlarini bildirishga xarakat qilganlar. 
Chunonchi, Bobur o’zining “Xatti Boburiy” yozuvini yaratdi. Ammo bu yozuv 
amaliyotda joriy qilinmadi.
1926-yil iyun oyida O’zbekiston Markaziy Ijroiya Qo’mitasining lotin 
harflari asosida yangi alifboni qabul qilish haqida qaror qabul qilindi. 
O’zbekistonda arab yozuvidan lotin harflariga asoslangan o’zbek alifbosiga 
o’tish ishlari 1930 yilning birinchi yarmida to’liq amalga oshirildi. Ammo bu 
yozuvdan ham uzoq foydalanilmadi. 1940 yil 8 mayda amaldagi o’zbek yozuvi 
yangi alifboga o’tish haqidagi qonun qabul qilindi. 
O’zbekiston Respublikasi mustaqillik e’lon qilinganidan so’ng lotin yozuvi 
asosidagi o’zbek alifbosi masalasini o’rtaga qo’ydi. Bu masala O’zbekiston 
Respublikasi Oliy Kengashining 1993-yil 2-3-sentabrdagi 12 chaqiriq 13-
sessiyasida muhokama qilinib “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy 
etish to’g’risida”gi qaror qabul qilindi. Mazkur qarorni amaliyotga joriy qilish 
borasida qizg’in ishlar olib borildi. “O’zbek tilini asosiy imlo qoidalari”ni hozirlash 

---

124 
jarayonida alifbodagi ayrim harflar ularning shakllari yuzasidan fikr mulohazalar 
paydo bo’ldi. Mana shular asosida “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini 
joriy etish to’g’risida”gi qarorga o’zgartirishlarning kiritilishi to’g’risida qaror qabul 
qilindi. 
Alifbo biror tilning yozuvida qabul qilingan va ma'lum an'anaviy tartibda 
berilgan yozuv belgilarining majmui. Alifbo miloddan avvalgi 2000 yil ohirlarida 
qadimgi Ugarit va Finikiy yozuvi tovush tizimidan kelib chiqqan. Undan ilgari Misr 
yozuvlari sanoq tizimi bo`lgan deb tahmin qilinadi. Turkiy halqlarning rum va 
turkiy yozuvlari bo`lgan.
Ammo, bu o`ziga xos turkiy yozuvlar alifbosi haqida ma'lumot uchramaydi. 
Hozirgi harfiy va bo`g`in alifbosi finikiy, oromiy, yunon alifbosidan kelib chiqqan.