O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

Insho rejasini tuzish
Reja har qanday og’zaki yoki yozma hikoya qilishning zaruriy pog’onasi, 
uning «loyihasi»dir. Qishi o’z nutqi haqida o’ylab, asosiy gaplarini belgilab oladi. 
Insho uchun reja tuzish shuning uchun ham zarur. 1-sinfda reja rolini o’qituvchi 
savollari, yaoni so’roq gaplar tarzidagi reja bajaradi; 2-sinfda reja o’qituvchi 
rahbarligida jamoaviy tarzda tuziladi; 3-4-sinflarda esa mustaqil tuziladi. 
Boshlang’ich sinflarda 3 - 5 talik oddiy reja tavsiya qilinadi. 
Bolalar avval o’qigan hikoyalariga reja tuzadilar va uni reja asosida qayta 
hikoya qiladilar, keyin bayon rejasini tuzadilar, so’ng bir mavzuga oid bir necha 
rasm (rasmlar seriyasi) asosidagi insho rejasini, yaoni rasmli reja tuzadilar, inshoga 
sarlavha topadilar. SHundan so’ng tasvirlangan voqea-harakatlar aniq ajratilgan, 
reja tuzishga qulay bo’lgan rasm yoki kuzatishlar asosida yoziladigan insho rejasini 
tuzishga o’tiladi.
Reja tuzishga o’rgatishda oldin nima haqida to’xtalish, keyin uni qanday 
davom ettirish, undan so’ng nima haqda aytish, nihoyat, hikoyani qanday tugatish 
kerakligini o’quvchilarga tushuntirish foydali usul hisoblanadi. Reja avval so’roq 
gap tarzida, keyin darak gap, oxiri nominativ gap tarzida tuziladi. 
Reja ko’pincha insho yozishdan oldin unga tayyorlanish jarayonida (rasm 
asosida yoziladigan insho rejasi kabi) tuziladi. Baozan rejani ekskursiya, 
kuzatishdan oldin, unga tayyorgarlik jarayonida tuzish maqsadga muvofiq. 
Ekskursiya, kuzatish, ijtimoiy foydali mehnat rejasi shu ishlar bajarilishidan oldin 
yoki ular yuzasidan material to’plash, insho uchun material tanlash va uni tartibga 

---

640 
solish jarayonida tuziladi. Bunday reja insho yozishdan oldin ko’rib chiqilib, unga 
ayrim aniqliklar kiritiladi. 
Inshoni yozishga tayyorlash 
Og’zaki yoki yozma inshoning turi va vazifasiga qarab unga tayyorgarlik 
ko’riladi. 
Inshoga tayyorgarlikni o’qituvchi boshqaradi, bunga o’quvchilarni ishtirok 
ettiradi, ularning o’ta faolligi va mustaqilligiga erishadi. Tayyorlik deganda, 
birinchidan, o’quvchilarda nimanidir tasvirlashga, hikoya qilishga talab 
uyg’otadigan vaziyat yaratish; ikkinchidan, insho uchun yetarli bo’lgan zarur 
material yig’ish; uchinchidan, mavzuga oid, uni yoritishga mos bo’lgan til 
vositalarini tanlash tushuniladi. 
Inshoga tayyorlik inshoni yozishdan bir necha kun ilgari boshlanadi, darsdan 
tashqari vaqtlarda va boshqa darslar jarayonida ham olib boriladi. 
Og’zaki yoki yozma insho ustida ishlash quyidagi uch bosqichga bo’linadi: 
1) material yig’ish, yaoni kuzatish, ekskursiya, mehnat jarayoni, rasmni ko’rib 
chiqish, kinofilьm, spektaklni ko’rish, badiiy va boshqa adabiyotlarni o’qish; 
2) mavzuga va uni yoritishga mos material tanlash, uni tartibga solish, 
joylashtirish, yaoni suhbat, muhokama qilish, zarur materialni ajratish, reja tuzish, 
lug’at ustida ishlash, imlo va leksik tomondan tayyorlash va hokazo; 
3) inshoni nutqiy shakllantirish, yaoni insho matnini tuzish, uni yozish, 
takomillashtirish, xatolarni to’g’rilash va uni tekshirish. 
Birinchi va ikkinchi bosqichdagi ishlar, odatda, darsdan tashqari vaqtda 
bajariladi. Masalan, ekskursiya asosidagi insho uchun material yig’ish uni yozishdan 
ancha ilgari boshlanadi; tabiat hodisalarini kuzatish bir hafta, hatto undan ko’proq 
davom etadi; rasmlar esa insho yozishdan oldin ko’riladi. 
SHunday qilib, insho yozish yoki og’zaki hikoya qilish darsi ilgari bajarilgan 
ishlarning yakunidir. Insho darsining umumlashtiruvchilik roli bog’lanishli nutq 
sohasidagi ko’nikmalarni egallash meoyoriga qarab ortib boradi. 
Insho darsining qurilishi tayyorlov bosqichining xarakteriga bog’liq. 
Tayyorlov bosqichida qancha ko’p ishlansa, insho darsida matn ustida shuncha 

---

641 
chuqur ishlash imkoniyati yaratiladi. Insho yozishdan oldin yoki og’zaki 
hikoyalashda yig’ilgan materiallarni o’quvchilar yodiga tushirish, ularda qiziqish 
uyg’otish, yozishga yoki hikoya qilishga xohish uyg’otish zarur. 
Insho yozish uchun 2-sinfda odatda bir dars, zarur bo’lib qolsa, ikkinchi 
darsdan 15-20 minut, 3-4-sinflarda bir yoki bir yarim dars, ayrim vaqtlarda ikki 
darsgacha ajratiladi. Bulardan tashqari, insho tahlili va xatolar ustida ishlash uchun 
20-25 minut vaqt ajratiladi. Bunda eng yaxshi yozilgan insholar tahlil qilinadi, 
imloviy, punktuatsion, nutqiy, mantiqiy xatolar va mazmundagi yetishmovchiliklar 
ustida ishlanadi. 
Insho yozish darsida quyidagi bosqichlarga rioya qilinadi:
1. Mavzuni, inshoning vazifasini eolon qilish (yoki yodga tushirish), uni 
o’quvchilar bilan muhokama qilish.
2. Kuzatish davrida to’plangan materialni tartibga solish yoki material yig’ish
(masalan, rasmga qarab insho yozish uchun rasmni ko’rish) maqsadida suhbat 
o’tkazish.
3. Reja tuzish yoki avval tuzilgan rejaga aniqlik kiritish.
4. Matnni nutqiy tayyorlash, yaoni zarur so’zlarni yozish, so’z birikmasi, gap 
yoki bog’lanishli matnning ayrim qismini tuzish, imlosi qiyin so’zlarning yozilishini 
tushuntirish va boshqalar.
5. Darsning asosiy qismi bo’lgan inshoni yozish. Bu jarayonda o’quvchilar 
inshoni yozayotganlarida, o’qituvchi ular ishini kuzatadi, ayrim o’quvchilarga 
(boshqalarga xalaqit bermay, ular eotiborini chalg’itmay) individual yordam beradi.
6. O’quvchilar yozgan insholarini tekshiradilar, kamchiliklarini to’ldirib, 
xatolarini to’g’rilaydilar. Boshlang’ich sinflarda bolalar inshoni oqqa 
ko’chirmaydilar, kerakli tuzatishlarni ehtiyotlik bilan kiritadilar, bunday tuzatishlar 
uchun insho bahosi pasaytirilmaydi, aksincha, matnni yaxshi to’g’rilagan o’quvchi 
rag’batlantiriladi.
7. O’quvchilar inshoni o’qituvchiga tekshirish uchun topshiradilar, o’qituvchi 
ikki kun ichida tekshiradi. 

---

642 
Keyingi ona tili darsining ikkinchi qismidan 15-25 minut vaqt ajratib, 
tekshirilgan insholar yuzasidan yakuniy mashg’ulot o’tkaziladi (insho tahlil qilinib, 
xatolar ustida ishlanadi). 
O’qituvchi har bir insho turi uchun o’quv vazifasini belgilab oladi. Masalan, 
rasmlar seriyasi asosida birinchi marta yozdiriladigan insho uchun quyidagi 
vazifalar belgilab olinadi: 
1. O’quvchilarni inshoning yangi turi bo’lgan rasmlar seriyasi asosidagi insho 
bilan tanishtirish. 
2. Rasmli reja asosida matn rejasini tuzish. 
3. Reja qismlariga mos ravishda matnni xatboshilarga bo’lish va har birini 
xatboshidan yozish. 
4. Insho matnini mustaqil tekshirish va takomillashtirish. 
O’quvchilarning mustaqillik darajasi o’sib borgani sayin, inshoga talab ham 
orta boradi.