O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

4. Iqtisodiyotda pandemiyaning oqibatlarini kamaytirish: fikr va mulohazalar
Insoniyat uchun yangi bir chaqiruv, sinov boʼlgan tojli virus dunyoning zabardast iqtisodiyotlarini navbati bilan sindirib kelmoqda. Biologik kelib chiqishi boʼyicha aniq bir dalil va isbot boʼlmasada, dunyo iqtisodiyotiga ham ijobiy, ham salbiy oqibatlari koʼpgina olimlar va nashriyotlar tomonidan eʼtirof qilinmoqda.
Dastlabki bosqichda barcha chegaralar yopildi, mamlakatlar hududlarida karantin rejimi eʼlon qilindi, koʼpgina korxona va tashkilotlarda distantsion mehnat faoliyati joriy etildi va, eng muhimi, virusga qarshi kurashish va mamlakat iqtisodiyotiga koʼmaklashish uchun jamgʼarmalar tashkil etildi. Ushbu jamgʼarmalarning tashkil etilishi pandemiyaning iqtisodiy asoratlarini yumshatishga qaratilgan boʼlib, birinchi navbatda, aholining zaif qatlamini himoya qilishni davlat oldiga eng asosiy vazifa sifatida qoʼyadi.
Umuman olganda koronavirusning iqtisodiy asoratlarini quyidagi yoʼnalishlarda yaqqol koʼrishimiz mumkin:
1. Iqtisodiy prognozlarning pasayishi. Koronavirus jahon moliyaviy tashkilotlari tomonidan nafaqat jahon iqtisodiyotining, balki barcha mamlakatlar iqtisodiyotining oʼsish prognozlarini pasaytirishga taqozo etdi.
2. Ishlab chiqarish faolligining tushib ketishi. Barcha mamlakatlar oʼz aholisi uchun karantin rejimini, hattoki, favqulodda holat eʼlon qilganligi sababli koʼpgina ishlab chiqarish korxonalari faoliyatlarini vaqtinchalik toʼxtatishga majbur boʼldi. Xususan, Xitoyda oʼtgan fevral-mart oylarida ishlab chiqarish faolligi rekord darajadagi 40,3 % ga tushib ketdi. Bu koʼrsatkichni aniqlash Caixin/Markit Manufacturing Purchasing Managers Index –kompaniyasining tadqiqotlari asosida olib borilgan boʼlib, 50% past darajadagi koʼrsatkich – ishlab chiqarishning qisqarishi deb tan olinishi belgilangan.
3. Xizmatlar sohasining qisqarishi. Koronavirus pandemiyasi xizmat koʼrsatish sohasiga ham salbiy taʼsir koʼrsatdi, chunki chakana savdo, restoran va aviatsiyaga ketadigan isteʼmolchilar xarajatlari kamaydi.
4. Neft narxining qulashi. Dunyo boʼylab ishlab chiqarish faolligining susayishi neftga boʼlgan talabning pasayishiga olib keldi, bu esa neft narxining ham pasayishiga sabab boʼldi. Biroq, bir muddat oldin neft narxi Rossiya Federatsiyasi va OPEK+ davlatlarining neft qazib olishni kamaytirish boʼyicha kelishmovchiligi ortidan ham qulagandi.
5. Moliyaviy bozorlardagi xaos. COVID-19 virusi tarqalishi va uning global iqtisodiyotga taʼsiri bilan bogʼliq xavotirlar va qoʼrquvlar investorlar hissiyotiga salbiy taʼsir koʼrsatdi, bu esa oʼz navbatida yirik fond bozorlarda aktsiyalar narxlarining keskin pasayishiga olib keldi. Tahlilchilar virus pandemiyasi uch yoʼl bilan bozorlarga taʼsir qilishi mumkin deb qayd etishmoqda:
Xitoyda mehnat va ishlab chiqarish faolligining pasayishi;
mahalliy bozorlarda mehnat va ishlab chiqarish faolligining pasayishi;
moliyaviy bozorlardagi stress holati.
6. Obligatsiyalar daromadliligining pasayishi. Virusning butun dunyo boʼylab tarqalishi borasidagi xavotirlar ham obligatsiyalar hosildorligining pasayishiga olib keldi. АQSh hukumati tomonidan qoʼllab-quvvatlangan АQSh xazinalari investorlar uchun anʼanaviy ravishda bozorlardagi beqarorlik, noaniqlik va oʼzgaruvchanlik davrida eng afzal va xavfsiz aktivlar hisoblanadi. Biroq, hattoki АQSh bondlarining daromadlilik darajasi oʼtgan oylar davomida 1 foizdan past koʼrsatkichni qayd etdi.10 yillik obligatsiyalarning daromadlilik darajasi tarixan eng past koʼrsatkich – 0,3 foizga tushib ketdi. Bu tarixda kuzatilmagan holat sifatida qayd etildi.
7. Xalqaro ishsizlik koʼrsatkichining oshib ketishi. Baʼzi davlatlarda karantin rejimi yoki favqulodda holat eʼlon qilinishi ish beruvchilar tomonidan xodimlarni ishdan boʼshatilishiga olib keldi. Xususan, АQShda 17 mln. dan ortiq kishi hukumatga ishsizlik nafaqasini taqdim etish yuzasidan murojaat bilan chiqishdi. Bu, oʼz navbatida, 17 mln. ishchi pandemiya tufayli ishsiz qolganini anglatadi.
8. Xalqaro turizm koʼrsatkichlarining keskin pasayishi. Turizm jahon iqtisodiyotining yirik tarmoqlaridan biri boʼlib, yillik daromadi 2019 yil yakunlari boʼyicha 5,7 trln. АQSh dollarini tashkil etgan. Deyarli 330 million kishi, yoki dunyodagi ish bilan band insonlarning deyarli 10 foizi turizm sektorida ishlaydi. Turizm sektori koronavirus pandemiyasi oldida eng zaif boʼlgan sektor boʼlib qoldi. Zero, turizm sohasida harakatlanish va sayohatni bekor qilish cheklovlari bilan bogʼliq boʼlgan holatlar, uning koʼrsatkichlarini sezilarli darajada pasayishiga olib keldi. Butun dunyo boʼylab bir necha yuz ming kishilar ishtirok etishi rejalashtirilgan yirik anjuman va tadbirlar bekor qilindi. Eng asosiysi, koronavirus yetib borgan barcha davlatlar oʼz chegaralarini yopish bilan xalqaro aviaqatnovlarni toʼxtatdi. Bu ham turizm sektori uchun kutilmagan zarba sifatida qabul qilindi.
9. Xalqaro savdo deyarli toʼxtadi. Mamlakatlar oʼz chegaralarini yopganlaridan soʼng tovar va xizmatlar eksport-importi deyarli toʼxtadi. Xalqaro Savdo Tashkilotining prognozlariga asosan, COVID-19 pandemiyasi butun dunyodagi normal iqtisodiy faoliyat va hayotni izdan chiqarganligi sababli 2020 yilda jahon savdosi koʼrsatkichlarining tushish darajasi 13 va 32 foiz orasida boʼlishi kutilmoqda.
Yuqoridagilarning barchasi iqtisodiyot uchun salbiy oqibatlarni keltirib chiqarsada, pandemiyaning ijobiy tomonlarini ham alohida taʼkidlab oʼtish joiz:
1. Onlayn savdolar va yetkazib berish xizmatlari jadal rivojlanishni boshladi;
2. Iqtisodiyotning raqamlashtirilishi bir necha barobarga oshdi;
3. Xodimlarni mehnatga jalb qilishning yangi imkoniyatlari yuzaga keldi;
4. Onlayn banking xizmati rivojlandi;
5. Virtual turizmning yangi koʼrinishlari paydo boʼldi;
6. Karantin rejimi eʼlon qilinganidan soʼng har bir oila oʼz isteʼmolidan kelib chiqib, qancha mablagʼga bir oy yashash mumkinligini hisoblab chiqishdi;
7. Uy sharoitida mehnat faoliyati bilan shugʼullanish imkoniyatlari paydo boʼldi;
8. Аnimatsion kinoindustriyaga katta yoʼl ochildi;
9. Banklararo protsessing xizmatlari yanada jadallashdi.
Аlbatta, pandemiyaning ijobiy va salbiy oqibatlari bundan-da koʼp boʼlishi mumkin, biroq, yuqorida zikr qilingan oqibatlar ularning eng asosiysi va tarqalish nuqtasi deb qabul qilinishi maqsadga muvofiq. Zero, yuzaga kelishi mumkin boʼlgan oʼzga asoratlar, albatta yuqoridagi oqibatlar ortidan keladi deb hisoblaymiz.
Mamlakat, bir butun organizm boʼlib, iqtisodiyot uning yuragi hisoblanadi. Аgar insonning yuragi xasta boʼlsa, uning asoratlari organizmning boshqa aʼzolariga albatta oʼz taʼsirini oʼtkazadi. Shuning uchun har bir odam, agar yurak kasalligiga uchraydigan boʼlsa, tezroq davolanishga va uni asoratlarini oldini olishga astoydil harakat qiladi. Davlatimiz tomonidan ushbu “yurak” kasalligiga qarshi olib borilayotgan siyosat juda oqilona olib borilayotganligi, eng avvalo, mamlakat aholisi oʼrtasida mustahkam ijtimoiy tartib oʼrnatilganligini alohida taʼkidlab oʼtish zarur. Xorijiy mamlakatlarda yaqin oʼtmishda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy tartibsizliklarning iqtisodiy oqibatlari pandemiya oqibatlaridan bir necha barobar salbiy boʼlishiga guvoh boʼldik.
Shu oʼrinda quyidagi takliflarimizni alohida taʼkidlab oʼtmoqchimiz:
1. Аholining moliyaviy savodxonligini oshirish;
2. Mablagʼlarni jalb etishning asosiy bozor mexanizmi hisoblangan qimmatli qogʼozlarni muomalaga chiqarish evaziga tashqi qarzlarni muvofiqlashtirish.
Xulosa qilib aytganda, ushbu mushkul kunlarda, davlat siyosatchilari tomonidan insonlar umrini saqlab qolish va sogʼliqni saqlash tizimiga investitsiya kiritish eng birinchi oʼringa chiqarilishi zarur. Shuningdek, aholining eng zaif qatlamini himoya qilish tizimini mustahkamlashda iqtisodiy xarajatlarni puxta hisob-kitob qilinganini taʼminlash talab etiladi. Pandemiya xususiy sektorni va tadbirkorlikni qisqa muddatli kreditlar, soliq imtiyozlari yoki subsidiyalar orqali qoʼllab-quvvatlashni taqozo etadi.
Karimov Narboy Gʼanievich – Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti professori, i.f.d. “Iqtisodiyot va xuquq fanlari” ITK aʼzosi
Xamidova Faridaxon Аbdulkarim qizi – Toshkent moliya instituti dotsenti i.f.n. “Iqtisodiyot va xuquq fanlari” ITK ilmiy kotibi
https://mininnovation.uz/oz/news/20566
COVID-19 pandemiya tarqalishiga tashqarida uzoqni iqtisodiy oqibatlarini bo'ldi kasallik o'zi va uni quarantine harakatlari. As SARS-Cov-2 virus dunyo bo'ylab tarqalishini ega, kontsernlar xizmatlar sohasida kamaydi biznesga ta'minlash-yon ishlab chiqarish masalalari bilan banddir. [1] Pandemiya tarixdagi eng yirik global tanazzulni keltirib chiqardi, chunki o'sha paytda dunyo aholisining uchdan bir qismidan ko'prog'i qulfga qo'yilgan edi . [2]
Ta'minot etishmovchiligi vahima sotib olish , pandemiya bilan kurashish uchun tovarlardan ko'proq foydalanish va Xitoy materikidagi fabrikalar va logistika faoliyatining buzilishi sababli bir qator tarmoqlarga ta'sir qilishi kutilmoqda . Narxlarni ko'tarish hollari bo'lgan . [3] Dori-darmonlarning etishmasligi haqida xabarlar keng tarqalgan, [4] ko'plab hududlarda vahima sotib olinayotgani, natijada oziq-ovqat va boshqa zarur oziq-ovqat mahsulotlarining etishmasligi. [5] [6] [7] Ayniqsa, texnologiya sanoati elektron tovarlarni jo'natish kechikishi haqida ogohlantirmoqda. [8] [ yangilash kerak ]
Xitoyning materik qismidan tashqarida bo'lgan COVID-19 kasalligi sonining sezilarli darajada oshishi tufayli global fond bozorlari 2020 yil 24 fevralda pasayib ketdi . [9] [10] 2020 yil 28-fevralga qadar butun dunyo bo'ylab fond bozorlari 2008 yildagi moliyaviy inqirozdan beri eng katta bir haftalik pasayishni boshladilar . [11] [12] [13] 2020 yil mart oyida global fond bozorlari qulab tushdi , dunyoning asosiy indekslarida bir necha foizga pasayish kuzatildi .
Epidemiya va u bilan bog'liq bo'lgan xatti-harakatlar o'zgarishi natijasida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan beqarorlik oziq-ovqat mahsulotlarining vaqtincha etishmovchiligiga, narxlarning ko'tarilishiga va bozorlarning buzilishiga olib kelishi mumkin. Bunday narxlarning ko'tarilishini, asosan, oziq-ovqat mahsulotlari bozoriga bog'liq bo'lgan va o'zlarining yashash sharoitlari va oziq-ovqat ta'minotini ta'minlash uchun allaqachon gumanitar yordamga bog'liq bo'lgan zaif aholisi sezishi mumkin. 2007-2008 yillarda oziq-ovqat narxlari inqirozida kuzatilganidek, import bojlari va eksportni taqiqlash orqali protektsionizm siyosatining qo'shimcha inflyatsion ta'siri butun dunyo bo'ylab oziq-ovqat xavfsizligi bilan bog'liq bo'lgan odamlar sonining sezilarli darajada ko'payishiga olib kelishi mumkin. [14]
Pandemiya global miqyosda rejalarni o'zgartirishga majbur qildi. Barcha moda, sport va texnologiya tadbirlari bekor qilindi yoki onlayn bo'lib o'zgartirildi. [15] [16] Sayohat va savdo sanoatiga pul ta'sirini baholash hali qilinmagan bo'lsa-da, ehtimol u milliardlab va o'sib borishi mumkin.
Qayta tiklanish va jilovlash sharoitida jahon iqtisodiy tizimi sezilarli darajada keng noaniqlikni boshdan kechirmoqda. Makroiqtisodiyot mutaxassislari o'rtasidagi iqtisodiy prognozlar va konsensus umumiy miqyosda, uzoq muddatli ta'sirlarda va kutilayotgan tiklanish bo'yicha sezilarli kelishmovchiliklarni ko'rsatmoqda. [17] Xavfni baholash va favqulodda vaziyatlar rejalari, fikrlarning keng xilma-xilligini hisobga olgan holda, tuz donasi bilan olinishi kerak.
1. "Haqiqiy vaqtda ma'lumotlar global iqtisodiy faoliyatga ta'sir ko'rsatadigan virusni ko'rsatadi" . www.ft.com . 22 mart 2020. Asl nusxasidan arxivlangan 2020 yil 22 mart . Qabul qilingan 22 mart 2020 yil .
2.  Kaplan, Juliana; Frias, Loren; McFall-Johnsen, Morgan (14 mart 2020). "Jahon aholisining uchdan bir qismi koronavirusni blokirovkalashda - bu bizning doimiy yangilanib turadigan mamlakatlar va cheklovlar ro'yxati" . Business Insider Australia . Olingan 15 aprel 2020 yil.
3. "Koronavirus pandemiyasi orasida narxlarni pasaytirish bo'yicha shikoyatlar kuchaymoqda" . The New York Times . 27 mart 2020 yil.
4.  "FDA buzilishlarni va etishmovchilikni kutmoqda, chunki Xitoy avj olayapti" . FierceFharma . Asl nusxasidan arxivlangan 2020 yil 26-fevral . Qabul qilingan 26 fevral2020 yil .
5. Sirletti, Soniya; Remondini, Chiara; Lepido, Daniele (2020 yil 24-fevral). "Virus tarqalishi italiyaliklarni vahima-niqob va ovqat sotib olishga undaydi" . www.bloomberg.com . Aslnusxasidan arxivlangan 2020 yil 25 fevral . Qabul qilingan 14 mart 2020 yil .
6. "Virusli isteriya: tualet qog'ozida uchqun sotib olgan Gonkong vahimasi" . CNA . Aslnusxasidan arxivlangan 2020 yil 26-fevral . Qabul qilingan 26 fevral 2020 yil .
7.  Rummler, Orion. "Gonkongda koronavirus blokirovkasi ostida uy sharoitlari juda kam" . Axios . Asl nusxasidan arxivlangan 2020 yil 26-fevral . Qabul qilingan 26 fevral 2020 yil.
8. Strumpf, Dan (31 yanvar 2020). "Texnika Sektori etkazib berishning kechikishidan qo'rqib, Xitoy orqali virus tarqalishi ta'sirida" . The Wall Street Journal . ISSN 0099-9660 . Aslnusxasidan arxivlandi 2020 yil 31-yanvar . Qabul qilingan 26 fevral 2020 yil . 
9. Maklin, Rob; U, Laura; Tappe, Anneken. "Janubiy Koreya va Italiyada koronavirus holatlari ko'payib borayotganligi sababli Dow 1000 punktga tushib ketdi" . CNN . Asl nusxasidan arxivlangan 2020 yil 27 fevral . Qabul qilingan 27 fevral 2020 yil .
10. FTSE 100 3.7 foizga tushib ketdi, chunki Italiya oltinchi koronavirus o'limini tasdiqlamoqda" . CityAM . 24 fevral 2020. Asl nusxasidan arxivlangan 2020 yil 25 fevral . Qabul qilingan 27 fevral 2020 yil .
11. Smit, Elliot (2020 yil 28-fevral). "Jahon aktsiyalari moliyaviy inqirozdan keyingi eng yomon haftani pandemiya xavfidan qo'rqmoqda" . CNBC . Asl nusxasidan arxivlangan 2020 yil 28 fevral . Olingan 28 fevral 2020 yil .
12. Imbert, Fred; Huang, Eustance (2020 yil 27-fevral). "Dow juma kuni 350 pog'onaga tushib, Uoll-strit uchun moliyaviy inqirozdan keyingi eng yomon haftani yakunladi" . CNBC . Aslnusxasidan arxivlangan 2020 yil 28 fevral . Olingan 28 fevral 2020 yil .
13. Smit, Elliot (2020 yil 28-fevral). "Evropa aktsiyalari haftada 12 foizga pasaymoqda, chunki koronavirus bozorida" . CNBC . Asl nusxasidan arxivlangan 2020 yil 28 fevral . Olingan 28 fevral 2020 yil .
14. COVID-19 ning insonparvarlik va oziq-ovqat inqirozi sharoitida ta'sirini taxmin qilish. Rim: FAO. 2020.doi:10.4060 / ca8464en. ISBN 978-92-5-132370-0.
15. onlayn-konferentsiyalar-qisqartirilgan-bo'ladi" .
16. Asosiy hodisalar bekor qilingan yoki qoldirilgan ~ Koronavirus tufayli" . Aslnusxasidan arxivlangan 2020 yil 5 mart . Olingan 3 mart 2020 yil .
17. Bordo, Maykl; Levin, Endryu; Levi, Mikki; Sinha, Arunima (2021 yil 27-yanvar). "Stsenariyni tahlil qilish, favqulodda vaziyatlarni rejalashtirish va markaziy bank aloqalari" . VoxEU.org . Qabul qilingan 27 yanvar 2021 yil .

LONDON - Xalqaro Valyuta Jamg’armasi 2021 yilda yanada kuchli iqtisodiy tiklanishni kutmoqda, chunki Covid-19 vaktsinasi ishlab chiqarilishi boshlanadi, ammo butun dunyo bo’ylab tortishishlarni boshqarishning turli xil sur’atlarini hisobga olgan holda “dahshatli muammolar” haqida ogohlantiradi.

Tashkilot seshanba kuni 2021 yilda jahon iqtisodiyoti yanvar oyida 5,5 foizga prognoz qilinganidan 6 foizga o’sishini kutayotganini aytdi. Oldinga qarab, 2022 yilga mo’ljallangan global yalpi ichki mahsulot 4,4 foizga o’smoqda, bu avvalgi taxmin qilingan 4,2 foizdan yuqori.
“Hatto pandemiya yo’li to’g’risida aniq noaniqlik mavjud bo’lgan taqdirda ham, ushbu sog’liqni saqlash va iqtisodiy inqirozdan chiqish yo’li tobora ko’zga tashlanmoqda”, dedi XVF bosh iqtisodchisi Gita Gopinat “Jahon iqtisodiy ko’rinishi” ning so’nggi hisobotida.
Qo’shma Shtatlardagi moliyaviy rag’batlantirishning so’nggi bosqichi va butun dunyo bo’ylab vaksinalar tarqatilishi bu yil guruhni global iqtisodiyotga nisbatan ishonchliroq qildi.
Mamlakat ichidagi daromadlar tengsizligi ko’payishi mumkin, chunki yosh ishchilar va malakasi nisbatan past bo’lganlar nafaqat rivojlangan, balki rivojlanayotgan bozorlarda va rivojlanayotgan iqtisodiyotlarda ham jiddiy ta’sir ko’rsatmoqda.
“Shunga qaramay, istiqbol mamlakatlarda va mamlakat ichkarisida tiklanish tezligi va inqirozdan doimiy iqtisodiy zarar olish potentsialidagi farqlar bilan bog’liq juda qiyin muammolarni keltirib chiqarmoqda”, deb qo’shimcha qildi Gopinat.
Rivojlanayotgan va rivojlanayotgan mamlakatlarning o’sishi bo’yicha guruhning prognozi 2021 yilga kelib 6,7% ni tashkil etadi, Hindiston esa 12,5% gacha kengayishi kutilmoqda.
“Mamlakat ichidagi daromadlarning tengsizligi oshishi mumkin, chunki yosh ishchilar va malakasi nisbatan past bo’lganlar nafaqat rivojlangan, balki rivojlanayotgan bozorlarda va rivojlanayotgan iqtisodiyotlarda ham ko’proq ta’sirlanib qolmoqdalar”, - deya ogohlantirdi Gopinat, ayollarning bandligini pastligi ham farqlarni kuchaytirmoqda.
Natijada, XVJ hukumatlar fiskal yordam, shu jumladan sog’liqni saqlash tizimlarini qo’llab-quvvatlash orqali “inqirozdan qutulish” ga e’tiborni qaratishlari kerakligini aytdi. Ikkinchi bosqichda “siyosatchilar uzoq muddatli iqtisodiy chandiqlarni” inqirozdan cheklashlari va davlat investitsiyalarini ko’paytirishlari kerak bo’ladi.
“Barcha odamlarga adolatli zarba berish uchun qo’shimcha harakatlarsiz hayot darajasidagi mamlakatlardagi bo’shliqlar sezilarli darajada kengayishi va qashshoqlikni kamaytirishning o’nlab yillik tendentsiyalari o’zgarishi mumkin”, dedi Gopinat.