O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti sug’urta fakulteti
Javobgarlikni sug’urtalashning tashkiliy-huquqiy asoslari
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Javobgarlikni sug’urtalashning tashkiliy-huquqiy asoslari.
Javobgarlikni sug‘urtalashning tashkiliy-huquqiy asoslari bozor iqtisodiyoti sharoitida yuridik va jismoniy shaxslarning uchinchi shaxslar manfaatiga zarar yetkazish xavfi kuchayadi. Bu xavfning ro‘y berishi natijasida yetkazilgan zararni qoplash yuzasidan zarar yetkazgan shaxslarning javobgarligini sug‘urta qilish mamlakatimizda o‘z rivojini topmoqda. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksida, «Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida», 2002-yil 5- aprel. «Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish to‘g‘risida», 2008-yil 24-iyun. «Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini
9
majburiy sug‘urta qilish to‘g‘risida», 2009-yil 24-iyun. hamda «Tashuvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish to‘g‘risida»gi, 2015-yil 15- sentabrdagi qonunlarda, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining tegishli qarorlarida o‘z aksini topgan. Men ushbu bitiruv malakaviy ishimda yuqorida qayd etilgan qonun va qarorlarni ilmiy o‘rganishdan oldin javobgarlikni o‘zi nima va uning qanday turlari mavjud ekanligiga e’tiborimni qaratdim. Javobgarlik o‘z mazmun-mohiyati jihatidan uchga bo‘linadi: - ijtimoiy javobgarlik - ma’naviy javobgarlik - huquqiy javobgarlik Ijtimoiy javobgarlik umumiy tushuncha bo‘lib, jamiyatdagi barcha javobgarlikni o‘z ichiga oladi. Fuqarolarning o‘zaro muomalasida ahloqiy normalarni buzilishi ma’naviy javobgarlikni keltirib chiqaradi. Huquqiy javobgarlik esa oqibatida yuzaga keladi. Huquqiy javobgarlikning o‘zi bir qancha turlarga bo‘linadi. Jumladan, intizomiy javobgarlik, ma’muriy javobgarlik, fuqarolik-huquqiy javobgarlik, moddiy javobgarlik, jinoiy javobgarlik. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan javobgarliklar ichida fuqarolik-huquqiy javobgarlik o‘ziga xos o‘rinni egallaydi. Zero, javobgarlikni sug‘urtalash fuqarolik-huquqiy javobgarlik bilan chambarchas bog‘liq. Bu javobgarlik, odatda, bir shaxs tomonidan ikkinchi bir shaxsga mulkiy zarar etkazilganda yuzaga keladi. Sug‘urta huquqida javobgarlikni sug‘urtalash quyidagi turlarga bo‘lish qabul qilingan: 1. fuqarolik javobgarlikni sug‘urta qilish; 2. kasbiy javobgarlikni sug‘urta qilish; 3. shartnoma bo‘yicha majburiyatini bajara olmaslik javobgarligini sug‘urta qilish O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga ko‘ra, javobgarlikni sug‘urta qilish mulkiy sug‘urta tarmog‘i tarkibiga kiradi: O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 915-moddasiga muvofiq quyidagilar sug‘urtalanadilar:
10
“fuqarolik javobgarligi xavfi - boshqa shaxslarning hayoti, sog‘lig‘i yoki mol- mulkiga zarar etkazilishi oqibatida yuzaga keladigan majburiyatlar bo‘yicha javobgarlik, qonunda nazarda tutilgan hollarda esa, shuningdek shartnomalar bo‘yicha javobgarlik xavfi” 2 . Fuqarolik javobgarligi – bu qonunda (shartnomada) ko‘zda tutilgan majburiy chora bo‘lib, jabrlanuvchining buzilgan huquqlarini tiklash, uni qoidabuzar hisobidan qondirishda qo‘llaniladi. Fuqaroviy-huquqiy javobgarlikning mulkiy tusga ega ekanligi uning o‘ziga xos xususiyati hisoblanadi: zarar (mulkiy yoki jismoniy) etkazgan shaxs jabrlanuvchiga zararni to‘liq qoplab berishi lozim. Qonunga ko‘ra, zarar deganda, huquqlari buzilgan shaxs huquqini tiklagani yoki tiklashi uchun sarflanadigan mablag‘lar, uning mulki yo‘qolgani yoki shikastlangani (real zarar), shuningdek, ushbu shaxs, agar uning huquqi buzilmaganida, odatdagi fuqaroviy munosabatlarda olishi mumkin bo‘lgan foydasi (boy berilgan foyda) tushuniladi. Biroq, agar qonunda yoki shartnoma shartlarida (ya’ni cheklangan javobgarlik) ko‘zda tutilgan bo‘lsa, zararlar kamroq miqdorda ham
qoplanishi mumkin.
Masalan, transport qonunchiligida transport vositalarining deyarli barcha turlarida yuk tashuvchi javobgarligi uchun ma’lum cheklovlar belgilangan: yuk tashuvchining javobgarligi, odatda, yuk qiymati va tashish yo‘lkirasidan katta bo‘lmasligi kerak. Aksariyat xalqaro transport kelishuvlarida yuk tashuvchining yuk, bagaj, yo‘lovchilarga zarar etkazilishi uchun javobgarlikning limit (chegara)lari belgilanadi. Fuqarolik-huquqiy javobgarlik ikki turga ajratiladi: shartnomaviy va shartnomaviy emas. SHartnomaviy javobgarlik shartnomaviy majburiyatlar bajarilmaganida yoki lozim darajada bajarilmaganida yuzaga keladi, shartnomaviy emas javobgarlik esa – shartnomaviy majburiyatlar bajarilmasligi yoki lozim darajada bajarilmasligiga bog‘liq bo‘lmagan tarzda zarar yetkazilganida yuzaga keladi. Shartnomaviy bo‘lmagan javobgarlik aksariyat hollarda delikt javobgarlik deb nomlanadi.
2
O’zbekiston respublikasi fuqarolik kodeksi. – T.: Adolat, 2012. – 301b.
11
Ta’kidlash zarurki, javobgarlikni sug‘urtalashning ushbu paragrafda ko‘rib chiqilmagan yana bir qancha turlari mavjud. SHu nuqtai nazardan biz, tadqiqotimizning keyingi bobini mamlakatimizda javobgarlikni sug‘urtalash turlarini tahlil va ilmiy tadqiq qilishga bag‘ishlaymiz. Fuqarolik javobgarligini sug‘urta qilishning bosh ijtimoiy vazifasi jabrlangan uchinchi shaxslarning iqtisodiy manfaatlarini himoya qilishdan iborat va bu chet el mutaxassislari, olimlar va amaliyotchilar tomonidan ham qayd etiladi. Uchinchi shaxslarga etkazilgan zararni qoplash, ma’lum turdagi zararlarni qoplash majburiyligining qonuniy asosi singari, ushbu sohaning ichki mazmunini aks ettiradi. Bundan tashqari, uning iqtisodiy mazmuni sug‘urta qildiruvchiga e’tirozlar bildirish va belgilangan limit doirasida zararni qoplash holatining mavjudligida namoyon bo‘ladi. Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda sug‘urta faoliyatini tartibga solish bo‘yicha ancha samarali qonunchilik tizimi yaratilgan. Ushbu tizim umumiy qonunchilik, maxsus sug‘urta qonunchiligi hamda qonun osti va idoraviy normativ hujjatlar majmuini o‘z ichiga oladi. Mazkur sug‘urta huquqi tizimining mavjudligi respublika sug‘urta bozorini rivojlantirish va takomillashtirish uchun asos bo‘lib xizmat qildi.
O‘z-o‘zidan ravshanki, amaldagi qonunchilik tizimi respublikamizning rivojlanayotgan sug‘urta bozorini to‘laqonli tartibga solishni ta’minlash uchun doimiy ravishda takomillashtirib borilishi lozim. SHuningdek, sug‘urta faoliyatining turli masalalarini tartibga soluvchi qonunlar yaxlit tizimini yaratish ustida izchil ish olib borilishi zarur. O‘zbekiston Respublikasida javobgarlikni sug‘urta qilishni yanada rivojlantirishni huquqiy ta’minlash ham yaqin xorij mamlakatlari, ham iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar tajribasidan foydalangan holda tegishli qonun hujjatlarini qabul qilishni taqozo etadi. O‘zbekiston Respublikasining sug‘urta qonunchiligini xalqaro sug‘urta amaliyoti bilan muvofiq holatga keltirish zarur. Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|