O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “Biznes va tadbirkorlik” kafedrasi

AD↑

Y↑
va hokazo. 
Ushbu oddiy vaziyatdan ko’rinib turibdiki, yalpi daromadlar (Y), avtonom 
iste’molning dastlabki o’zgarishi ΔS
A
↑ ga nisbatan bir necha marta ko’p o’zgaradi. 
Bu shuni bildiradiki, S, I, G yoki Xn miqdorlardagi oddiy o’zgarishlar ham ishlab 
chiqarish hajmi va bandlik darajalarida katta o’zgarishlarga olib kelishi mumkin. 
Shunday qilib, multiplikator iqtisodiy beqarorlik omili hisoblanadi. Shuning uchun 
ham davlatning byudjet-soliq siyosatidagi asosiy vazifalardan biri bo’lib, 
o’rnatilgan barqarorlashtirgichlar tizimini yaratish hisoblanadi. Bu tizim iste’molga 
chegaralangan moyillikni kamaytirish orqali multiplikatsiya samarasini 
pasaytiradi. 
Multiplikator samarasi mohiyatini quyidagi misolda ko’rib chiqamiz. 
Aytaylik, dastlab iqtisodiyotga investitsiyalar miqdori 5 mlrd. so’mga ko’paysin. 
Bu, o’z navbatida ish haqi, renta, foyda ko’rinishda uy xo’jaliklari daromadiga 

---

75 
aylanadi. Agar iste’molga chegaralangan moyillikni 0,75 ga yoki 75 %ga teng deb 
olsak. Uy xo’jaliklari bu daromadning 75 foizini, ya’ni 3,75 mlrd. so’mni iste’mol 
xarajatlariga sarflaydi, qolgan 1,25 mlrd. so’mni jamg’aradi. Sarflangan 3,75 mlrd. 
so’m boshqalar uchun daromad hisoblanadi. O’z navbatida ular ham 3,75 mlrd. 
so’mning 75 foizini iste’mol uchun sarflaydilar va 25 foizini jamg’aradilar. Bu 
jarayon oxirgi so’m jamg’arilmaguncha davom etadi. 
Bunda: µ = ΔY / ΔA = 20 / 5 = 4 va µ = 1/ (1-0,75) = 4
va bundan : ΔY 1
µ = --------- = -----------
ΔA 1- MPC
Demak iste’molga chegaralangan moyillik qancha katta bo’lsa, multiplikator 
samarasi ham shuncha yuqori bo’ladi. 
Multiplikatorning matematik mohiyati cheksiz kamayib boruvchi geometrik 
progressiyani anglatadi, ya’ni µ =1+b+b
2
+b
3
+b
4
+…+b
n
, bu erda b=MPC. 
Tenglikning ikki tomonini b ga ko’paytiramiz: µb=b+b2+b3+b4+…+bn+1
Endi birinchi tenglamadan ikkinchisini ayiramiz:
µ - µb=1-bn+1 , µ (1-b) =1-bn+1 
Hisob kitob natijalarini quyidagicha tasvirlaymiz: 
µ = (b n+1) / (1-b) 
b kasr son va bn+1 nolga juda yaqin bo’lgani uchun
µ = 1/ (1-b ) tenglik to’g’ri bo’ladi. 
Avtonom xarajatlar multiplikatori miqdorining katta yoki kichikligi byudjet 
soliq siyosati samaradorligiga ta’sir ko’rsatadi. Davlat o’z xarajatlarini 
oshirayotganda, yoki investitsiya xarajatlarini oshirish choralarini ko’rayotganda,
bu xarajatlar jami talabni qancha miqdorga oshirib yuborishi mumkinligini hisobga 
olishi zarur. 
Agarda ishlab chiqarishning haqiqiy hajmi (U
0
) potentsial (U*) hajmidan kam 
bo’lsa, jami talab samarasiz hisoblanadi. Ya’ni, AD=AS tenglikka erishilgan 
bo’lsada, yalpi xarajatlar miqdori resurslarining to’liq bandligi darajasini 

---

76 
ta’minlamaydi. Yalpi talabning etishmasligi iqtisodiyotga depressiv ta’sir 
ko’rsatadi. 
E Y=E 
B E
2 
=E
1
+ ΔE
E
1
=C+I+G+Xn 
E
2
=E
1
ΔE
Retsession uzilish 
ΔE A 
Y
o
Y* Y