O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “Biznes va tadbirkorlik” kafedrasi

 

---

81 
VIII BOB. PULGA TALAB FUNKSIYASI
 
8.1. Pul tushunchasi va bozor iqtisodiyotida uning tutgan o’rni 
Milliy ishlab chiqarish o’rtasidagi barcha iqtisodiy munosabatlar pul yoki 
uning vositalari yordamida amalga oshiriladi, o’lchanadi, baholanadi. 
Pul – maxsus xususiyatga ega bo’lgan tovar hisoblanib, ayirboshlashning 
rivojlanishi natijasida paydo bo’lgan. U tovarlar ayirboshlashda umumiy teng 
qimmatlilik rolini bajaradi. Pul maxsus xususiyatga, ya’ni likvidlilik xususiyatiga 
ega bo’lganligi uchun ham ideal vosita hisoblanadi. 
Xar qanday buyumning likvidliligi uni sezilarsiz sarf xarajatlar bilan boshqa 
buyumga ayirboshlanish qobiliyatini bildiradi. 
Agar sarf xarajatlar nulga teng bo’lsa, unda bunday buyum mutloq likvidli 
hisoblanadi. Masalan 1000 so’mlik qiymatga ega bo’lgan pulni boshqa ko’pgina 
buyumlarga oson almashtirish mumkin va bunda sotuvchilar 1000 so’mlik 
qog’ozning qiymatini hech qanday tushirmasdan qabul qilishadi, ya’ni bu erda 
ayirboshlash jarayoni butunlay sarf xarajatlarsiz kechadi. 
Ayirboshlash kengayishi bilan kredit pullar deb ataluvchi veksellar, 
banknotlar, cheklar, sertifikatlar va hakozolar paydo bo’la boshladi. Ular tovar 
ayirboshlashni, ya’ni oldi – sotdi jarayonini engillashtirish, tezlashtirish va 
ixchamlashtirishga xizmat qiladi. 
Keng ma’noda pul deganda nimalar tushuniladi, pul massasiga nimalar 
kiritiladi? Bu savolga javob berish juda muhim, chunki iqtisodiyotni 
barqarorlashtirish, uni bir zaylda rivojlanishi ko’p hollarda pul massasini samarali 
tartibga solishga bog’liq. 
Hozirgi sharoitda bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotda pul 
massasining asosiy tashkil etuvchilari yoki pul agregatlari quyidagicha: 
Pul
1
(M
1
) – “tor ma’nodagi pullar” yoki muomaladagi naqd pullar (M
0
) + 
aholi va korxona, firmalarning talab qilib olinadigan omonatlari hamda joriy to’lov 
aylanishiga xizmat qiluvchi cheklar. 
Pul
2
(M
2
) – bu M
1
+ aholi va korxona, firmalarning muddatli omonatlari. 

---

82 
Pul
3
(M
3
) – “keng ma’nodagi pullar” yoki jami pul massasi bo’lib, o’z ichiga 
M
2
+ likvidli qimmatli qog’ozlar va byudjet, jamoat tashkilotlari hisoblaridagi 
mablag’lar hamda byudjet mablag’lari va kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish 
uchun mablag’lar. 
Pul
4
(M
4
) – bu M
3
+ banklarda saqlanayotgan pul shaklida bo’lmagan likvid 
mablag’lar. 
Ayrim mamlakatlarda pullarning bunday bo’linishi boshqacharoq bo’lishi 
mumkin. Masalan, Rossiyada M
0
, M
1
, M
2
, M
3
pul agregatlari ishlatiladi. M
0
pul 
agregati bu muomaladagi naqd pullar, M
1
=M
0
+ korxona, firmalarning joriy 
hisoblaridagi mablag’lari, ularning depozitlari, aholining talab qilib olinadigan 
depozitlari va davlat sug’urtasi mablag’lari, M
2
pul agregati bu M
1
+ aholini tijorat 
banklaridagi muddatli depozitlari, shu jumladan kompensatsiyalar, M
3
pul agregati 
M
2
+ sertifikatlar va davlat zayomlari obligatsiyalari.