O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “Biznes va tadbirkorlik” kafedrasi

Tayanch so’z va iboralar: 
davlat byudjeti, soliqlar, soliqli daromadlar, 
to’g’ri soliqlar, egri soliqlar, byudjet daromadlari, byudjet xarajatlari, byudjet 
kamomadi (defitsiti), byudjet ortiqchaligi (profitsit) 
 
Nazorat savollari 
1. Davlat byudjeti nimalarga bog’liq holda vujudga keladi va 

---

105 
rivojlanadi? 
2. Davlat byudjeti o’zida qanday munosabatlami ifodalaydi? 
3. Davlat byudjeti uchun qanday xarakterli xususiyatlar xos? 
4. Davlat byudjeti deb nimaga aytiladi? 
5. Davlat byudjeti qanday funktsiyalarni bajaradi? 
6. Davlat byudjetining taqsimlash va nazorat funktsiyalari qanday 
xarakterli xususiyatlarga ega? 
7. Davlat byudjetining daromadlari o’z manbalariga ko’ra qanday 
guruhlarga bo’linadi? 
8. Byudjetning soliqli daromadlari tarkibi nimalardan iborat? 
9. Davlat byudjetining soliqsiz daromadlari tarkibiga nimalar 
kiradi? 
10. To’g’ri (bevosita) va egri (bilvosita) soliqlarning tarkibi nimalardan iborat? 
11. O’zining ijtimoiy-iqtisodiy belgisiga ko’ra davlat byudjetining daromadlari 
qanday guruhlarga bo’linishi mumkin? 
12. Mulkchilik shakliga ko’ra davlat byudjetining daromadlari qanday 
ko’rinishlarga ega bo’lishi mumkin? 
13. Hozirgi sharoitda davlat byudjeti daromadlarining tarkibi nimalardan iborat va 
uning tuzilmasi qanday? 
14. Davlat byudjetining xarajatlari qanday xarakterli belgilarga ega? 
15. Iqtisodiy mazmuniga ko’ra davlat byudjetining xarajatlari qanday xarajatlarga 
bo’linadi? 
 

---

106 
XI BOB. BYUDJET-SOLIQ SIYOSATI 
 
11.1. Byudjet-soliq siyosatining mohiyati.
Davlatning asosiy vazifalaridan biri iqtisodiyotni barqarorlashtirish 
hisoblanadi. Bunday barqarorlashtirishga fiskal siyosat orqali erishiladi. Fiskal 
siyosat shuningdek, byudjet-soliq siyosati deb ham aytiladi. Byudjet-soliq siyosati 
deganda noinflyatsion YaIM ishlab chiqarish sharoitida iqtisodiyotda to’liq 
bandlilikni, to’lov balansining muvozanatini va iqtisodiy o’sishni ta’minlashga 
qaratilgan davlat xarajatlari va soliqlarini o’zgartirishni o’z ichiga olgan chora 
tadbirlar tushuniladi. 
Iqtisodiyot turg’unlik yoki pasayish davrida bo’lgan vaziyatlarda davlat 
tomonidan rag’batlantuvchi fiskal siyosat-fiskal ekspansiya olib boriladi.
Iqtisodiyotda to’liq bandlik va ortiqcha talab natijasida inflyatsiya kelib 
chiqishi mumkin bo’lgan vaziyatlarda cheklovchi fiskal siyosat- fiskal 
restriktsiya olib boriladi. Cheklovchi fiskal siyosat davlat xarajatlarnni (G) 
kamaytirish yoki soliqlarni (T) oshirish yoki bo’lmasa ikkala tadbirni bir vaqtda 
olib borish orqali iqtisodiyotning davriy o’sishini chegaralashdan iborat.
Ushbu farq fiskal siyosat vositalarini tanlashda muhim rol o’ynaydi. Agar 
hukumat davlat sektorini kengaytirmoqchi bo’lsa, davriy pasayishni tugatish 
uchun o’z xarajatlarini oshirishi, inflyatsiyani cheklash uchun esa soliqlarni 
oshirishi maqsadga muvofiq bo’ladi. 
Aksincha, fiskal siyosat davlat sektorini cheklashga qaratilgan bo’lsa, 
davriy pasayish sharoitida soliqlarni kamaytiradi, davriy ko’tarilish paytida esa 
davlat xarajatlarini oshirish maqbul yo’l hisoblanadi.