O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “Biznes va tadbirkorlik” kafedrasi

 

---

161 
XVI BOB.XALQARO SAVDO NAZARIYaSI 
 
16.1. Xalqaro savdoning zaruriyati va uning asosiy ko’rinishlari 
Hozirgi zamon iqtisodiyotining ochiqlik darajasi, ya’ni mamlakatlarning 
ixtisoslashuvi va ular o’rtasida kooperatsiya chuqurlashib bormoqda. Mamlakatlar 
o’z iqtisodiyotini rivojlantirish, iqtisodiy muammolarni hal qilish borasida tadbirlar 
ishlab chiqish va ularni amalga oshirishda bu holatlarni etiborga olishi shart. 
Jahon savdosi tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy shaklidir. Uning kengayishi 
va chuqurlashuvi natijasida kaiitalni chetga chiqarish imkoniyatlari yuzaga keldi va 
unga bog’liq ravishda xalqaro moliya-valyuta, kredit munosabatlari 
rivojlandi.Tashqi savdoning vujudga kelishi ikki muhim ob’ektiv sabab bilan 
izohlanadi. 
Birinchidan, bu tabiiy va xom ashyo resurslarining mamlakatlar o’rtasida 
notekis taqsimlanganligi. Eng katta hududga ega bo’lgan yoki rivojlangan davlatlar 
ham barcha resurslar bilan o’zini to’liq ta’minlay olmaydi. Ular o’zlarida ortiqcha 
bo’lgan resurslarni eksport qilishga va mamlakatda taqchil bo’lgan resurslarni 
import qilishga majburlar. 
Xalqaro savdo rivojlanishining zarurligini belgilovchi ikkinchi muhim sabab 
shundaki hamma mamlakatlar ham barcha turdagi mahsulotni bir xil samaradorlik 
bilan ishlab chiqara olmaydi. Ya’ni bir tovar Yaponiyada arzon ishlab chiqarilsa, 
ikkinchi tovar O’zbekistonda arzon ishlab chiqarilishi mumkin. Shu sababli 
resurslardan samarali foydalanish maqsadida mamlakatlar ixtisoslashadilar va 
o’zaro savdo-sotiqni yo’lga qo’yadilar. 
Bu ikki ob’ektiv sabab har qanday milliy iqtisodiyotning takror ishlab 
chiqarishi jarayonida xalqaro savdoning ahamiyatini aniqlaydi. 2012 yilda xalqaro 
savdo hajmi jahon miqyosida yalpi ichki mahsulotning real hajmiga nisbatan 
olinganda 50 foizga yaqinni tashkil etdi. Shu davrda O’zbekiston real yalpi ichki 
mahsulotida tashqi savdo, ya’ni tashqi savdo aylanmasining ulushi 62,4 foiz 
atrofida bo’ldi. 

---

162 
Tashqi savdo xalqaro ayirboshlashning an’anaviy shakli sifatida quyidagi 
ko’rinishlarni o’z ichiga oladi: 
• mahsulotlarni ayirboshlash: yoqilg’i-xom ashyo mahsulotlari, qishloq xo’jaligi 
mahsulotlari, sanoat mahsulotlari; 
• xizmatlarni ayirboshlash: muxandislik-maslahat xizmatlari; 
• transport xizmatlari, sayyohlik va boshqa xizmatlar.
• yangi ilmiy-texnik ma’lumotlarni ayirboshlash: litsenziyalar va «nou-xou»lar.
Xalqaro savdo mahsulotlari, xizmatlar va fan-texnika ma’lumotlarini 
ayirboshlashning barcha ko’rinishlari tashqi savdo operatsiyalari yordamida 
amalga oshiriladi. Ular o’z navbatida eksport, import, reeksport va reimport 
operatsiyalariga bo’linadi. 
Eksport operatsiyasi - mahsulotlarni chet mamlakatlarga chiqarish.
Import operatsiyasi - mahsulotni xorijiy sherikdan sotib olish va uni 
mamlakatga olib kelish. 
Reeksport operatsiyasi - avval import qilingan va qayta ishlov berilmagan 
mahsulotni chet elga olib chiqib sotish. 
Reimport operatsiyasi - avval eksport qilingan va u erda qayta ishlov 
berilmagan mahsulotni chet elda sotib olish va mamlakatga olib kelish.